شارستانیەتی ئیلام

لە کۆتایی هەزارەی سێیەمی پێش زایین داگرت و لە سەردەمی هەخامەنشیان کەم بوویەوە بۆ ناوچەی جوگرافیایی شۆش. ئیلامییەکان وڵاتەکەیان بە (خاکی خودا) ناوزەند کرد و ئەکەدییەکان بە (ئیلامتوو) ناوزەندیان کرد و سۆمەرییەکان بە بیری نووسینی NIM واتە (بەرز و بڵند) یان نووسی. لە ساڵی ٢٧٠٠ی پ.ز یەکەم پاشایەتی ئیلامی لە شاری شۆش لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دروست بوو. گڵکاری وێنەکێشراو لە نزیکەی ٣٥٠٠ پێش زایین لە شاری شۆشی ئیلام، گوزارشت لە ماوەیەکی پێشکەوتووی دیزاینی ئەندازەیی دەکا، دروستبوونی شێوازێکی تایبەتی مرۆڤ و شێوەی ئاژەڵی تێدا.

شارستانیەتی ئیلام
دامەزران	٢٧٠٠ BCE
کیشوەر	ئاسیا
پایتەخت	Anshan Persia، شاری کۆنینەی شۆش
پۆتانی شوێن
زمانەکان	Elamite
سەردەم	Chalcolithic
کۆتاییھاتن	٥٣٩ BCE
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

ئیلامییەکان بە (Ha(l)tamti/Hatamt) واتە (خاکی خودا) ناوزەندیان کردووە ، ئەکەدییەکان بە ( ئیلامتوو ) ناوزەندیان کردووە، سۆمەرییەکان بە بیری نووسینی NIM واتە (بەرز و بڵند) نووسیویانە. ناوی ئەو دوو پارێزگایەی کوردستانە (ئیلام و خووزستان) لە ناوە کۆنەکانیان وەرگیراوە. جگە لە پارێزگای ئیلام، ناوی خووزستان لە وشەی Uvja وەرگیراوە، کە لە دەقی دەقی ڕۆڵی ڕۆستەم و نووسراوەکانی داریووش لە پێرسپۆلیس و شۆش واتە ئیلام وەرگیراوە و بە گوتەی ئیراج ئەفشار لە تەماشاکردنی خووستان: کۆمەڵە یەک لە باری مێژوویی، جوگرافی، کۆمەڵایەتی و ئابووری ناوچەکە لە Uxi یۆنانی و ئەگەر ژوول ئاپێر مان قبوڵ بێت، لە ئیلام خووس (xus) یان خووز (khuz) بووە. هەروەها هێنری ڕاولینسۆن بە هۆبووی پەهلەوی(Ūvja)ی بە (Hobui) دادەنرا کە ڕەگی ناوی ئەهواز و خووستانە. ئەم وشەیە لە حاجووستان و هەبوجستانەوە وەرگیراوە، کە لە مجمل التواریخ و القصص (سەرەتای سەدەی ٦) لە ئاماژەدان بە خووزستان دا هاتووە.

لە سەردەمە کۆنەکانی ئیلام دا بە و خاکەی کە لەم پارێزگایانە تێکەڵ کراوە، ئاماژە بۆ ئەوە کراوە: خووزستان، لوڕستان، ، ئیلام، چیای بەختیاری سەبارەت بەم خاکە لە ڕۆژاواوە تا دیجلە، لە ڕۆژهەڵاتەوە بەشێک لە فارس، لە باکووری ڕێگای لە بابلەوە تا هەمەدان و کرماشان و لە باشوورەوە تا کەنداوی فارس و بووشێهر. شارە گرنگەکانی ئەم خاکە بەم شێوەیە دەنووسرێت:١- شۆش کە گرنگترین شاری ئیلامە و وەک دەردەکەوێت یەکێکە لە کۆنترین شارەکانی جیهان. ٢- ماداکتو لەسەر ڕووباری کەرخە (لەوانەیە لە ئیلامی ئێستا) ٤- خایدالو، کە لە شوێنی خورەماوە سەردەمی مۆدێرن دروستکراوە ٤- ئەهواز.

وشەی ئیلام بە واتای کوێستان دێت، کە ئاماژە بەو بەشەی کە کوێستان بووە.

ئیلامییەکان کاسیەکان بوون و تاکە کەس کە لە کاسیەکان ڕزگاریان بووە خەڵکی لاکن

هۆشیاری ئێمە بۆ مێژووی ئیلام بە شێوەیەکی سەرەکی دەرئەنجامی دروستکردنەوەی بەشە ناتەواوەکان لە سەرچاوەکانی نێوان ڕودان (سۆمەری، ئەکەدی، ئاشووری و بابلی)یە. مێژووی ئیلام بە زۆری دابەش دەبێت بۆ سێ ماوە کە مەودای زیاتر لە دوو هەزار ساڵی هەیە. سەردەمی پێش سەردەمی یەکەمی مێژووی ئیلام بە نیای ئیلامیی ناسێونرا.

نیا-ئیلامی: نزیکەی ٣٢٠٠پ.ز بۆ ٢٧٠٠پ.ز (هێڵی نیا-ئیلامی لە شۆش)

ئیلامی کۆن: نزیکەی ٢٧٠٠پ.ز بۆ ١٦٠٠پ.ز (یەکەم بەڵگەنامەتا سەر بە بنەماڵەی ئاپەرتی)

ئیلامی ناوەڕاست: نزیکەی ١٥٠٠ پ.ز بۆ ١١٠٠ پ.ز (بنەماڵەی ئەنزان تا هێرشی بابلییەکان بۆ شۆش)

ئیلام نوێ: نزیکەی ١١٠٠پ.ز بۆ ٥٣٩پ.ز (٥٣٩ٚپ.ز سەرەتای سەردەمی هەخامەنشی)

 

لە باڵای دەسەڵاتی دا شارستانیەتی ئیلام توانی تەنانەت بەشی گرنگی نێوان ڕودان زاڵ بکات، بەڵام سنووری دەسەڵاتی ناوەندی ئیلام لە هەموو خاکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان درێژ نەبووەوە. پاشایەتی هاوپەیمانییەک بوو کە خێڵ و هۆزەکانی ناوچەکەی لە خۆوە دەگیرسێنێت، بەڵام تێکەڵبوونێکی لەو شێوەیە ناتوانێت مانای ئیمپراتۆریەت بێت هەر کات ئیلامییەکان دەسەڵاتیان هەبووبێت، ڕۆڵێکی گرنگیان لە ململانێ سیاسییەکانی نێوان ڕودان و تەنانەت فەرمانبەچەند بەشێکی ئەو خاکەدا هەبووە، تەنانەت لە ماوەیەکی کەمدا. نێوان ڕودان لە دەوروبەری ساڵی ١٩٠٠ی پ.ز بە دیل گرتنی دەوڵەتی سۆمەرییان بە یەکجاری لە دیمەنی مێژوو دەرکرد. بە گشتی لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر لەژێر کاریگەری و ڕێزو ستایشی خێڵەکانی سامی و سۆمەری نێوان ڕوداندا بوون.

گریشمەن و چەندین مێژوونووسی دیکە شوێنی ئێستای مزگەوت سلێمان بە پایتەختی هەخامەنشییەکان لە بەرچاو دەگیرێن.

ساڵی ٦٤٠ پ.ز ئاشوور بانیپاڵ پاشای بەدەسەڵات و بەتوانای ئاشوورییەکان، ئیلامی گرت و خەڵکی ئیلامی کوشت و حکوومەتی ئیلامی لەناوبرد. پاش هەزاران ساڵ لە بەرخۆدانی هۆزە بەهێزەکانی وەک سۆمەرییەکان، ئەکەدییەکان، بابلییەکان و ئاشوورییەکان، شارستانیەتی لەمێژینەی ئیلام لە ئاشوورییە دوژمنەکەی تووشی شکست هات و لە ڕوخساری رۆژدا ون بوو دەستنووسەکانی ئاشوور بانیپاڵ له سەر شەڕ و وێرانکارییه کانی ئیلام دەڵێت:

هەموو خاکی شۆش و ماداکتو و شارەکانی دیکەم بە توباراوە کێشا بۆ ئاشوور و لە ماوەی مانگێک و ڕۆژێکدا بە هەموو پانتایییەوە وڵاتی ئیلامم هەڵماڵی. ئەم وڵاتەم لە چوارپێ و بزن و هەروەها لە گۆرانی مۆسیقییەوە پاک کرد و دامە ڕاوکەران و ماران و ئاژەڵ و ئاسک بۆ قووتدانی.

•  دەروازەی مێژوو
•  دەروازەی کوردستان
•  دەروازەی ئێران