کەو

٣٣ سانتیمەترە، پشتی بۆرە، باڵی ڕێ ڕێیە، دندووک و قاچی سوورە. زۆرتر بە جووت یان لە دەستەی بچووکدا دەبینرێت. زستانان دەستەکەیان زۆرتر دەبێت. لە کاتی مەترسیدا کەمتر ھەڵدەفڕێت و یان خۆی حەشار دەدات یان بەرەو ھەوراز ڕا دەکات، ئەم کۆترە بە باشی داری ڕەش و سپی لە لایەنەکانیەوە نیشانە کراوە و باندێکی ڕەشی لە پێشەوەی چاوەوە دەڕوات و بە سەردا دەڕوات بۆ خوارەوە بۆ ئەوەی گۆرەوییەک دروست بکات کە قوڕگێکی سپی دەگرێتەوە. ئەم جۆرە لە ئاسیایە، ئەم جۆرە لە زۆر شوێنی دیکەدا هاتۆتە ناوەوە و دانیشتوانی دڕندە لە بەشێک لە ئەمریکای باکوور و نیوزلەندا خۆیان جێگیر کردووە. ئەم باڵندەیە لە بەشێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچە مامناوەندەکانی ئاسیا دەبینرێت.

کەو شێوەیەکی گۆڕاوە و درێژییەکەی ٣٢-٣٥ سم (١٣-١٤ ئینچ)ە، پشتێکی قاوەیی سووک و سکی شێوەی چەقۆیی هەیە. کەوەکان لە سەرانسەری دانیشتوانی جیاوازدا جیاوازن. دەموچاوی سپییە و گەرووی ڕەشە. لایەکانی هێڵکاریە و قاچەکانی سوورە و بڕبڕەی سووری مەرجانی هەیە. ڕەگەزەکان هاوشێوەن، مێینەکە لە قەبارەدا کەمێک بچووکترە و سپێری نییە. کلکەکەی ١٤ پەڕە، سێیەم سەرەتایی درێژترینە لە کاتێکدا یەکەمیان یەکسانە لەگەڵ پێنجەم و شەشەمی سەرەتایی.

ئەم کۆترە لە ئاسیادا مەودای ڕەسەنی خۆی هەیە، لەوانە ئوردن، ئیسرائیل، عێراق، لوبنان، سوریا، تورکیا، ئێران، ئەفغانستان، تاجیکستان، پاکستان و هیندستان، بەدرێژایی مەودای ناوەوەی ڕۆژئاوای هیمالایا تا نیپاڵ. لە ڕۆژئاوا زیاتر لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا جێگەی دەگرێتەوە بە کۆترە قاچ سوورەکە، بەزەحمەت دەگاتە ئەفریقا لە نیمچە دوورگەی سینا. شوێنی نیشتەجێبوون لە زنجیرە ڕەسەنەکەدا بناری کراوەی بەردین کە چیمەن یان ڕوەکی پەرش و بڵاو یان چاندنی تێدایە. لە ئیسرائیل و ئوردن لە بەرزاییە نزمەکاندا دەبینرێت، لە ٤٠٠ م (١٣٠٠ پێ) لە خوار ئاستی دەریاوە دەست پێدەکات لە ناوچەی دەریای مردوو، لە کاتێکدا لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتتر بە شێوەیەکی سەرەکی لە بەرزی ٢٠٠٠ بۆ ٤٠٠٠ م (٦٦٠٠ بۆ ١٣١٠٠) دەبینرێت جگە لە پاکستان، کە لە 600 م (2,000 پێ) ڕوودەدات. لەو ناوچانەدا نابینرێت کە شێداری زۆرە یان بارانبارینیان هەیە. بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک باڵندەیەکی یاری ناسێنراوە و دانیشتوانی لە ئەمریکا جێگیر بوون (چیاکانی بەردین، حەوزی گەورە، ناوچە بیابان بەرزەکانی کالیفۆرنیا)، کەنەدا، شیلی، ئەرجەنتین، نیوزلەندا و هاوایی. ناساندنی سەرەتایی بۆ ئەمریکا لە دانیشتوانی پاڵێوراوەوە بوو کە لە ئەفغانستان و نیپاڵ کۆکرابوونەوە. هەروەها هێنراوەتە نیو ساوس وێڵز لە ئوسترالیا بەڵام دانیشتوانی لە زاوزێ بەردەوام نەبوون و ڕەنگە لەناوچووبن. دانیشتووانێکی کەم لە دوورگەی ڕۆبن لە باشووری ئەفریقا بوونی هەیە لەوەتەی لە ساڵی ١٩٦٤ لەوێ ناسێنراوە.

کەو بە ئاسانی لەگەڵ کۆترە قاچ سوورەکان تێکەڵ دەبێت، هەروەها پراکتیزەی بەخێوکردن و ئازادکردنی جۆرە تێکەڵە بەخێوکراوەکانی دیل لە وڵاتانی جیاواز لەنێویاندا بەریتانیا قەدەغە کراوە، چونکە مەترسییە بۆ سەر دانیشتوانی ئاژەڵانی کێوی.