بیرۆکراسی

بە دیدی ڤێبەر پەیوەندیی سێ چەمکێ «دەسەڵات» Power، «ڕەوایەتی» Legitimacy و «سالاری» Authority بەم جۆرە ڕوون دەکاتەوە:

- «دەسەڵات» ئەوەیە کەسانی دیکە بکاتە ژێردەستەی خۆی، سەرۆکی دەسەڵاتدار فەرمان دەگرێتە دەست و خەڵکی دیکە ناچاری گوێڕایەڵی دەکات.

- «ڕەوایەتی» - خەڵک دەسەڵاتی کەسانی دیکە بسەلمێنن و ڕەوایەتی پێ ببەخشن.

- «سالاری» ئاوێزان و ھەڵکردنی ئەو دوو چەمەکەیە، دەکاتە فەرمانڕەوایی ڕەوا، واتە ڕێبەری سالار ئەوەیە خەڵک بە ویستی خۆیان، سەرداریی لێ بسەلمێنن.

سالاری

«سالاری» بە دیدی ڤێبەر، سێ جۆر و سەرچاوەی ھەیە:

1. «سالاریی کەسەکی» Charismatic Authority - بۆ نموونە بنەماڵە و دین خەرمانەیەکی گەش لە دەوری کەسێک یان دەستەیەک دەکێشن و دەیانکەنە کەسایەتیی خاوەن کاریزما، دەیانکەنە قارەمان، پیرۆز و دەسەڵاتی پێ دەبەخشن.
2. «سالاریی نەرێتی» Traditional Authority - پەیوەندیی نەرێتی، بۆ نموونە بنەماڵە، شێخایەتی، خێڵایەتی، دەرەبەگایەتی و تیرە. لێرەدا سەرۆکایەتی بە میرات لە باوکەوە بۆ کوڕ و خێزان دەمێنێتەوە. مەرجی دەسەڵات و پێگە بریتییە لە ھۆگری (وەلاء) و ملکەچی بۆسەرۆکی فەرماندە، نەک توانا و ژێھاتی.
3. «سالاریی ھۆشەکی - دەستووری» Rational-Legal Authority - سالاریی بیرۆکراسی و ڕەوا، لێرەدا دەستوور و ڕێسا مەرجن نەک خزمایەتی و تیرەگەری. پێگەی سەرکار و بەڕێوەبەر بەپێی ڕێوڕەسمی فەرمی دیاری دەکرێ. پێگە، پێوەر و ڕێسای بیرۆکراتانەی خۆی ھەیە، ئارەزوومەندانە و خاترانە نییە.

سالاریی دەستووری

بە بۆچوونی ڤێبەر، تەنھا «سالاریی دەستووری» یە بەکەڵکی سازمانی ئاڵۆزی سەردەم بێ چونکە سیستەمێکی ھۆشەکییە، توانا، کارزانی و ڕێسای ڕوون و ئاشکرا بڕیاردەرن نەک پەیوەندیی خێڵ و بنەماڵە. جۆرەکانی دیکە، لەبەر ئەوەی ھۆشەکی نین، بەدەم کاتەوە نامێنن. سازمانی بیرۆکراسی دوو لایەنی گرینگی ھەیە:

• بڕیار لێرەدا نێوەندگیرە و لەسەر بنەمای دەستوور و ڕێسای ڕوون دەردەچێت
• پیادە کردنی ئەو بڕیارە لەسەر دەستی کارمەندی کارزان و توانا و بێلایەن دەبێت نەک بەرژەوەندی، خواست و ئارەزووی ئەم و ئەو.

بەم جۆرە مرۆڤ دەتوانێ ڕەوایەتی، دادپەروەری و یەکسانیی ھەموان لە ئاست دەستووردا دەستەبەر بکات. تاڕادەیەک ڕێ لە بڕیار و پیادەکاریی ئارەزوومەندانە بگرێت. لەم سیستەمەدا ھەڵسوکەوتی فەرمانگە لای میللەت ڕوون و ئاشکرایە: دۆخی وێکچوو بە شێوەیەکی ھاوجۆر ھەڵسوکەوتی لەگەڵ دەکرێت.

ماکس ڤێبەر چەمکی «بیرۆکراسی» Bureaucracy دەبەستێیەوە بە ڕەوتی گەشە و پێشڤەچوونی جڤاکیی ڕۆژاواوە. ھەم بیرۆکراسی و ھەم سیستەمی سەرمایەدارەتی (کاپیتالیزم) Capitalism ڕوانگەی ھۆشەکی دەکەنە بنەما، نەک نەرێت و شکۆمەندی.

تۆژینەوەی (Byråkratins tidsålder (2006 دەڵێ بنەما و ڕێساکانی «سازمانی بیرۆکراسی» بە دیدی ڤێبەر بریتین لە:

1. ڕێسای ڕوون و ئاشکرا دەربارەی دابەشین و پیادە کردنی دەسەڵات، کۆنترۆڵ و بەرپرسایەتی، ڕێسا و ڕۆتینی ئاشکرا و گشتی بۆ ڕزگاربوون لە پینە کردن و لە دۆزینەوەی چارەسەری تایبەت بۆ کێشەی تایبەت. بڕیار دەبێ قانوون و ڕێسای ڕوونی لە پشت بێت، فەرمانگەی جێبەجێکار دەبێ دەستووربەند بێت، دیاری کردنی کارمەند دەبێ بە پێوەری کارزانی و توانا بێ، ئەوجا تێکبەستنی ئەو سێ لایەنە: پیادە کردنی بڕیاری دەستووری، لە فەرمانگەی دەستووریدا لەلایەن کارمەندی تواناوە، دەبێتە دەستەبەری کاری ڕەوا.
2. سازمان دەبێ «ھەرەمکار» بێت - سنووری نێوان پێگەی جیاواز دەبێ ڕوون بن. دەسەڵات لە دوندنی ھەرەمەوە بەرەژێر دەبێتەوە و پلەبەپلە کەم دەبێتەوە، لە دەسەڵاتی ھەرەمکاردا، بەرپرسایەتی ڕوونە، دابەشینی کار دیاریکراوە و ھەروەھا ھەلومەرجیان ئاشکرایە.
3. پەیوەندی لە نێو سازماندا دەبێ «فەرمی» بێت نەک «کەسەکی». پەیوەندیی نافەرمی، دۆستایەتی، سەربە فڵانە کەس و لایەن، ڕەوا نییە. کارمەند نابێ پێگەی خۆی بۆ دەسەڵاتبازی بەکار بێنێ. سەرکار دەسەڵاتی لێپرسینەوەی ھەیە بەرامبەر ڕێساشکێنی و سنووربەزێنیی ھاوکاران.
4. کار پێویستی بە فێربوون و خوێندن ھەیە، پێویستی بە فێرگە و زانکۆ ھەیە. پێگەی کارمەند ھەتا بەرزتر بێ، مەرجی زانینی بەرزتر دەبێتەوە. لە جڤات و سازمانی ھاوچەرخدا پیشەوەری سەنگی ھەیە. نابێت مەرجی زانین لە وەرگرتنی پێگەدا پێشێل بکرێت و پێگە بدرێتە کەسی ناشایەستە لەبەر ئەوەی کەس و دۆستی بابای دەسەڵاتدارە. پێوەرشکێنی و سنووربەزێنی دەبێتە مایەی داڕمانی پێگە و پووکانەوەی کەسایەتیی خاوەن پێگە.
5. ئەرکی کارمەندایەتی پێویستی بە کاتە. ھەتا جڤات و سازمان ھەڵکشاوتر بێت، تەرخان کردنی کاتی کاری ڕۆژانە بەرچاوترە. کارمەند لە جڤاتی ھاوچەرخدا ڕۆژانە کاتی تەواو کار دەکات. لە جڤات و سازمانی بێسەروبەری دواکەوتوودا کاتی کار بێسەنگە، مرۆڤی کارمەند تەنھا بۆ مووچە وەرگرتن ڕۆژانە چەند کاژێرێک بێپەروا خۆی خەریک دەکات، گەر بۆیشی بلوێت ئەوا دەبێتە کارمەندی «بندیوار» - واتە کارمەندی مووچەخۆری نەکردە.
6. ھەموو بڕیارێک دەبێ نووسراو بێ - لێکدانەوە و پیادە کردنی ڕێسا و بڕیارگەلی نێو سازمان پێویستی بە دۆکیومێنتی نووسراو ھەیە، بە گفتوگۆی زارەکی چێ نابێ. پرۆتۆکۆل و ئاواڵەیی دروستە نەک پسکەپسکی لابەلا و ژێربەژێر. دیاردەی چرپەچرپی داپۆشراو باشتر لەتەک ستەمکار و بەدکاریدا یەکانگیرە کە پێویستی بە درۆ و فریودانە، لەگەڵ سازمانگەریی ئاواڵەی دەستووربەنددا ڕێک ناکەوێت.

جڤات و سازمان زۆرن نەرێتی دیکە دەیانچەرخێنی بە پێچەوانەی ئەم شەش خاڵەی سەرەوە، ئەنجامەکەشی دیارە. جڤاتێک لە بری بڕیاری ڕوون، بنگەی دەستووری و کارمەندی زانا، لە بری پێوەری پیشەوەرانە و مەرجی زانستی، لە بری تەرخان کردنی کات و دیاری کردنی ئەرک، لە بری فەرمیبوون و تۆماری نووسراو، جڵەوی خۆی بداتە دەست:

• سەرۆکایەتیی دەستووربەزێن و ئارەزووکار
• پاوان کردنی پێگە و دامودەزگە بۆ خزمان
• ھەڵبژاردنی کارمەندی ملکەچ و دەستەمۆ
• ھۆگریی بۆ ئەموئەو بکرێتە پێوەر، حیزبایەتی لەبری کارامەیی
• فرەکوێخایەتی لەبری ساختاری ڕوون
• پێگە و فەرمانگەی بێ ناوەڕۆک، فەرمانڕەوایی ساختە و… ھتد

جڤات و سازمانی وەھا تەنھا پاشاگەردانیی لێ بەرھەم دێت.

بەدەم کاتەوە «سازمانی بیرۆکراسی» و دەرئەنجامەکانی کاری ئەو جۆرە سازمانە سەرنجی تۆژەر و زانایانی ڕاکێشا. دید و ڕوانگەی جیاواز لەم بوارەدا گەشەیان کرد. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە گۆڕانکاریی جڤاکی و زانستی ئەوەندە تیژڕەو ھاتە کایەوە، سازمانی بیرۆکراسی لە ھەموو بارێکدا تەواو دەروەست نەدەھات. وردە وردە سازمانگەریش کەوتە گەڕان بەدوای فۆرم و شێوازی کاریگەرتردا بۆ وەڵامدانەوەی ڕکابەری و ھەڵکردن لەگەڵ دەوروبەردا.

لەم ڕوانگەیەوە تۆژەران چەند لایەن و خاڵی نایەتییان لە سازمانی بیرۆکراتانەدا دیاری کرد، بۆ نموونە:

- تایبەتکاریی لەڕادەبەدەر - تایبەتکاری گەر لە سنووری خۆی دەرچێت دەگاتە ئاستێک کارمەند تەنھا کاری خۆی دەزانێت و سەردەری لە کاروباری گشتیی سازمان ناکات

_ ناوچەگەری - ناکۆکی لە نێوان بەشەسازمان و بەشەکاری جیاوازدا زیاد دەکات

- ھەڵکشانی ناکۆکی بەرەو سەرۆکایەتیی سازمان - کێشە و ناکۆکیی نێوخۆی بەش و فەرمانگەکانی نێو سازمان ناتوانن چارەی کێشەی خۆیان بکەن، ڕوو لەسەرۆکایەتی دەنێن بۆ دۆزینەوەی چارەسەر

- دەستاوێژ دەبێتە ئامانج - ڕێسا و کارنامە ئەوەندە گرینگ دەبن و بەھەند دەگیرێن، جێگەی ئامانج دەگرنەوە

- مرۆڤ دەبێتە ماشین - ئەمەش دژی سروشتی مرۆڤە. لەبەر ئەوە بەدەم کاتەوە دەگاتە ڕادەی نەخۆشی و نامۆبوون و مانگرتن

- کۆنەوارەتیی پشتەو گۆڕان - ساختاری ڕەق و شێوەبەستوو دەبێتە ھۆی کۆنەوارەتی Conservatism. سازمانی وەھا دەروەستی گۆڕانکاریی تیژڕەو نایەت. تووشی داوەستان Stagnation دەبێت.

بە ڕەچاو گرتنی کەماسی و کێشەی لەم بابەتە، تۆژینەوە و شرۆڤەکاریی لە بواری سازمانناسیدا بەردوام بوو بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و پێشخستنی ھونەری سازمانگەری.

سازمانگەری، ئاسۆس شەفیق - کوردستان ٢٠١١