Япон Хэлэн

Японой хуулида «албан ёһоной хэлэн» гэжэ зааһан байдаг болоод албан хэрэгые уг хэлээр хүтэлжэ, болбосоролой һалбарида албан ёһоор «уласай хэлэн» (国語 (こくご)) гэжэ заадаг.

Япон хэлэн
Өөрын нэрэ	日本語 (にほんご)
Тараалга	Япон
Арад түмэн	японшууд
Түрэлхи хэлэтнэй тоо	130 сая тухай (Япон уласай харьяата эргэд тоондо үндэһэлһэн)
Хэлэнэй ангилал	Гансаар гү, али алтай изагуурай япон бүлэгэй хэлэн Япон хэлэн
Үзэг бэшэг	катакана, хирагана, ханза үзэг
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Япон
Тохируулагша байгууллага	Япон Уласай Болбосорол Соёл Шэнжэлхэ Ухаанай Яаман Соёлой Хэлтэсэй Соёлой Зүблэл
Томьёолбори
ISO 639-1	ja
ISO 639-2	jpn
ISO 639-3	jpn

Ниитэ дуугарагшадай тооной хубидаа тодорхой тоосоо байхагүй болобошье, Япон Уласай харьяатад мүн Япон Уласһаа өөр нютагта амидардаг японшууд, Япон (Ямато) угсаанай хүн гээд тоособол 130 саяһаа үлүү дуугарагшатай гэжэ үзэдэг. Ниитэ дуугарагшадай тоогоор дэлхэйдэ 10-р байрада жагсаха хэлэн ажа. Япондо түрэжэ хүмүүжүүлэгдэһэн хүндэ Япон хэлэниинь тэдэнэй түрэлхи хэлэн болодог.

Хэһэг эрдэмтэд үгүүлбэри зүй, дуудалга зэргые харгалзан үзэжэ Алтай изагуурай хэлэндэ хамааруулдаг болобошье өөр эрдэмтэд онолой шатада ябаа Фүюү хэлэнэй изагуур, Японик хэлэнэй изагуурта хамаарна гэжэ үзэдэг (эдэ албан ёһоной бэшэ юм).

 

Япон хэлэниие Япон уласта албан ёһоор хэрэглэнэ. Японһоо бусад уласта, гол түлэб Түб Америкэ болон Урда Америкын уласууд, АНУ-ай Гавайн можо уласай зэргэ улас руу японхид олоноороо нүүһэнээр тухайн бүһэ нютагуудта хэрэглэгдэхэ болоһон абажа гурба ба дүрбэдүгээр үеһөө түрэлхи эхэ хэлэеэ мартахань ехэдхэһэн байна. Мүн Японой Эзэнтэ Уласай эрхэ мэдэл доро харьяалагдан байһан Солонгосын хахад арал, Тайвань, Манжа Улас гү, али БНХАУ-ай Манжууриин нютаг, Сахалин зэргэ газарнуудта япон хэлэниие эзэмшэһэн эргэд мүнөө хүрэтэр япон хэлэниие хэрэглэһээр байна.

Дэлхэйн олон уласта япон хэлэниие һуралсагшад ехэдхэхэ хандалгатай байгаа болоод Урда Солонгос уласта ойролсоогоор 96,000 хүн, Индонези уласта ойролсоогоор 72,000 хүн. Зүүн Ази болон Зүүн Урда Азида һуралсагша хүнүүдэй тоо ниитэ хүнүүдэй 8 хубиие эзэлжэ байна. Япон хэлэнэй болбосорол олгодог 128 улас, 8 бүһэ нютаг байна.

 

Япон хэлэнэй абяалбари зүйн хубида 「っ」, 「ん」 хоёр абяаниие хаһаад аялгаар амилдаг үень дуудалгын хубида шанга дуудагдадаг. Мүн хэлэнэй үргэлтэнь шанга, нам гэһэн хоёр түрэлдэ хубаагдана.

Үгүүлбэри зүйн хубида алтай изагуурай хэлэнүүдтэй эжэл «Үгүүлэгдэхүүн+Тусагдахуун+Үгүүлэхүүн» гэһэн бүтэсэтэй. Хүндэдхэлэй үгэ хэлэлгэ хэрэглэхэ үедэ үгүүлбэриин бүтэсэ хубилагдахагүй болоод үгүүлбэридэ орожо бай нэрэ үгэ болон үйлэ үгэ тогтоһон албан ёһоной хүндэдхэлэй үгээр һолигдодог.

Үгын саниинь ямато үгэ гү, али уугуул япон үгэһөө гадна хитад хэлээр дамжан орожо ерэһэн канго гү, али хитад үгэ үсөөнгүй. XX-р зуунай һүүлшэһөө баруун зүгэй хэлэнүүдһээ маша ехэ хари үгэ орожо ерэһэн болоод одоошье нэмэгдэхэ хандалгатай байна.

Япон хэлэниинь бүһэ нютагһаа шалтагаалан маша олон аялгуунуудта хубаагдана. Дунда зуунай үедэ Киото аялгуу бүхы японой гол аялгуу байһан бол дунда зуунай һүүлһөө Эдо аялгуунай байра һуури нэмэгдэһэн байна. Мэйджийн ехэ хубисхалай орьёл үедэ оршон сагай япон хэлэниинь Токио уулаар түблэрһэн аялгуунда һуурилһанаар мүнөөнэй стандарт баримжаа аялгуунь бии болоһон байна.

Бэшэгэй хэлые тэмдэглэхэ хэрэглэгдэхүүниинь ханза үзэг (漢字 (); Япон ханза үзэгые багтаана. Он дуудалга болон Күн дуудалгаар хэрэглэнэ), хирагана (ひらがな гү, али 平仮名 ()) ба катакана (カタカナ гү, али 片仮名 ()) үзэг болоод япон хэлэнэй гол бэшэг үзэг болодог. Эдэ гурбан түрэлэй үзэгые ниилүүлэн бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэнэ. Япон бэшэгээп дээрэһээ доошоо, зүүнһөө баруун тиишэ бэшэхэ боломжотой. Энэһээ гадна лата үзэг (японоор ローマ字, ромадзи), грек үзэгые (анагаахын һалбарида) үргэн бэшэ болобошье ябасуу хүреэнэй дунда хэрэглэһээр байна.

Япон хэлэнэй абяа үзэгэй дуудалга англи, ород хэлэн шэнги монголшууд дуудахада түбэгтэй дуудалга барагтай үгы байна нэгэ һайн талатай. Буряад хэлэнэй дуудалгатай тун адлиханиинь баһа хэлэн һурах дабуу тала болодог.

Үндэһэн аялганууд

Япон үзэгэй баһа нэгэ онсолиг гэбэл хашалган бүри арадаа аялгантай дуудагдадаг. Жэшээнь, үзэг гэжэ үгы байна ташье юмуу тэшье юмуу арадаа аялгантайгаар хэрэглэдэг. 「あ」, 「い」, 「う」, 「え」, 「お」 гэһэн 5 үндэһэн аялгантай. Тойота (トヨタ), Мицубиши (三菱 (みつびし)), Сузуки (スズキ), Тошиба (東芝 (とうしば)) гээд бидэнэй мэдэдэг япон нэрэнүүд хүрэтэр бүхы хашалганиинь арадаа нэгэ аялгантай байна. Тэгэхээр тойота гэдэгые то-йо-та (とよた) гээд 3 үзэгээр бэшэнэ гэһэн үгэ. Мүн адли ми-цу-би-си (みつぶし), су-зу-ки (すずき) гэжэ бэшэнэ. Тэгэбэл «хонда»-гай «н» үзэг арадаа аялгангүй байна гэжэ магадгүй. Япон хэлэндэ арадаа аялган абадаггүй дан үзэг гансахан «н» (ん) юм. Хо-н-да гү, али ほんだ гэжэ бэшэгдэнэ.

Хирагана	МФА	Поливановай транскрипци	Тайлбари
あ	[ä]	а	Буряад «а» адли.
い	[i]	и	Буряад «и» адли.
う	[ɯ] гү, али [ü͍]   шагнаха (туһаламжа·мэдээсэл)	у	Буряад «ү» адли.
え	[e̞]	э	Буряад «э» адли.
お	[o̞]   шагнаха (туһаламжа·мэдээсэл)	о	Буряад «о» адли.

Япон хэлэнэй үгүүлбэриин бүридэл буряад хэлэтэй дүтэрхы байдаг гэжэ хэлэжэ байна ха юм.

Үгүүлбэринь нэрэ үгэ, тооной нэрэ, тэмдэг нэрээр түгэсэжэ байбал үгүүлбэриие です (дэс) гэжэ түгэсхэнэ (ө/х үйлэ үгээр түгэсөөгүй байбал). Иимэ хэлбэриин үгүүлбэринь мүнөө сагай байнга дабтагдадаг, мүн ерээдүй сагай удхые элирхылнэ.

は (ха) дангаараа байбал нэрлэхын тиин илгалын нүхэсэл болохо болоод энэ нүхэсэлдэ "ва" гэжэ дуудаха ёһотой юм байна. Жээшэ:

Дээрэхи үгүүлбэриие үгыдхэһэн хэлбэридэ оруулбал では ありません (дэва аримасэн) гэжэ үгүүлбэриие түгэсхэхэ ба «бэшэ» гэһэн удхатай. Жэшээ:

Дээрэхи үгүүлбэриие асууха хэлбэридэ оруулбал үгүүлбэриие ですか (дэска) гэжэ түгэсхэнэ.

さん (сан) гэжэ япон хэлэндэ өөрһөөн бусад хүниие юрэнхыдөө さん (сан) гэжэ хүндэдхэн дуудана.

Харьяалхын тиин илгал の (но) нүхэсэл.

• Сыромятников Н. А. Древнеяпонский язык. — М., 1972.
• Алпатов В. М. Япония: язык и общество. — М.: Муравей, 2003.
• Язык // В стране восходящего солнца : Очерки и заметки о Японии / [Соч.] Григория де-Воллана. — 2-е испр. и доп. изд. — Санкт-Петербург ; Москва : т-во М. О. Вольф, 1906 (Санкт-Петербург). — [4], 566, V с. : фронт. (портр.), ил.; 22.
• Эрико Сато Японский язык для чайников, 2-е издание = Japanese For Dummies, 2nd Edition. — М.: «Диалектика», 2013. — 384 с. — ISBN 978-5-8459-1880-2
• Эрико Сато Разговорный японский для чайников. — М.: «Диалектика», 2014. — 400 с. — ISBN 978-5-8459-1884-0
• Лаврентьев Б. П. Самоучитель японского языка. — М., 1992.
• Akamatsu, Tsutomu. Japanese phonology: A functional approach. — München: LINCOM EUROPA, 2000.
• Фельдман-Конрад Н. И. Японско-русский словарь иероглифов. — М., 1977.
• Фельдман-Конрад Н. И., Цын М. С. Учебник научно-технического перевода. Японский язык. — М., 1979.
• Bloch, Bernard. Studies in colloquial Japanese IV: Phonemics // Language. — 1950. — Vol. 26. — P. 86—125.
• 新日本語の基礎. Association for Overseas Technical Scholarship (AOTS)
• Материалы по японскому языку. the original on 2008-12-31 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-07 үдэртэ хандаһан.
• Материалы по японской письменности. the original on 2015-07-23 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-07 үдэртэ хандаһан.
• Материалы по фонетике и грамматике японского языка. the original on 2016-03-15 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-07 үдэртэ хандаһан.