Адукацыя Ў Беларусі

Дашкольная адукацыя;
Агульная сярэдняя адукацыя;
Установы прафесійна-тэхнічнай адукацыі;
Сярэдняя спецыяльная адукацыя;
Вышэйшая адукацыя;
Дадатковая адукацыя дзяцей і моладзі.

Дашкольная адукацыя

У Беларусі добра развіта сістэма дашкольнай адукацыі^{[крыніца?]}. І хоць яна не з’яўляецца абавязковай, большасць дзяцей, перш чым пайсці ў школу, наведваюць дзіцячыя дашкольныя ўстановы.

Школьная адукацыя

Школьная адукацыя ў Беларусі пачынаецца з 6 гадоў і прадугледжвае два ўзроўні: агульная базавая і агульная сярэдняя. Курс базавай школы разлічаны на 9 гадоў, сярэдняй — на 11 гадоў. Паспяхова скончыўшы базавую школу, маладыя людзі маюць магчымасць прадоўжыць навучанне ў каледжах, ліцэях і прафесійна-тэхнічных вучылішчах, дзе адначасова атрымліваюць сярэднюю адукацыю і прафесійную падрыхтоўку. Жадаючыя могуць атрымаць агульную сярэднюю адукацыю, прадоўжыўшы навучанне ў школе. Атэстат аб агульнай сярэдняй або сярэдне-спецыяльнай адукацыі — асноўны дакумент, які дае права на паступленне ў вышэйшую навучальную ўстанову.

У сістэме адукацыі Беларусі выкарыстоўваюцца дзве афіцыйныя мовы — руская і беларуская, а таксама польская і літоўская мовы.

Размеркаванне навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання
	2005/06	2006/07	2007/08	2008/09	2009/10	2010/11	2011/12	2012/13	2013/14	2014/15	2015/16	2016/17
Беларуская	280,2	245,9	231,5	211,2	189,1	178,4	163,4	150,7	142,0	135,1	130,6	128,6
%	23,3	21,5 ▼	20,9 ▼	20,0 ▼	19,2 ▼	19,0 ▼	17,8 ▼	16,6 ▼	15,5 ▼	14,5 ▼	13,7 ▼	13,3 ▼
Руская	922,9	898,6	873,3	846,4	793,7	761,4	752,3	757,7	772,4	795,3	823,0	838,4
%	76,7	78,5 ▲	79,0 ▲	80,0 ▲	80,7 ▲	80,9 ▲	82,1 ▲	83,3 ▲	84,4 ▲	85,4 ▲	86,2 ▲	86,6 ▲
Іншая	0,7	0,6	0,6	0,6	0,6	0,6	0,8	0,7	0,8	0,9	0,9	0,91
%	0,0	0,0 ▬	0,1 ▲	0,0 ▼	0,1 ▲	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬

Далейшая адукацыя

У Беларусі суадносіны студэнтаў і агульнай колькасці насельніцтва адны з самых высокіх у Еўропе. Прафесійную і навуковую падрыхтоўку студэнтаў ажыццяўляюць як дзяржаўныя, так і прыватныя вышэйшыя навучальныя ўстановы розных тыпаў:

класічныя ўніверсітэты;
профільныя ўніверсітэты і акадэміі;
інстытуты;
вышэйшыя каледжы.

Паступаючы ў вышэйшую навучальную ўстанову, будучы студэнт выбірае форму навучання, якая можа быць дзённай, вячэрняй або завочнай.

Праграма падрыхтоўкі ў вышэйшых навучальных установах рэспублікі разлічана ў асноўным на 5 гадоў. Студэнты дзённай формы навучання, якія займаюцца паспяхова, атрымліваюць стыпендыю. Усе выпускнікі вышэйшых навучальных устаноў розных форм уласнасці атрымліваюць дыплом дзяржаўнага ўзору.

У Беларусі ўсе ўстановы вышэйшай адукацыі, як дзяржаўныя, так і прыватныя, падпарадкоўваюцца Міністэрству адукацыі.

У маі 2015 года Беларусь афіцыйна стала ўдзельнікам Балонскага працэсу — Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі.

Гісторыя

На Беларусі да з’яўлення пісьменства першасныя элементы асветы грунтаваліся на канонах і ведах народнай педагогікі і найбольш выяўляліся ў працоўным навучанні, у авалоданні навыкамі земляробства, будаўніцтва і разнастайных рамёстваў.

Русь

Са з’яўленнем пісьменства і кніжнасці асвета стала пашырацца і дасягнула дастаткова высокага ўзроўню ў X—XIII стагоддзях. Цэнтрамі тагачаснай асветы былі цэрквы і манастыры, дзе ствараліся школы, бібліятэкі, вялося летапісанне. У XI стагоддзі ў Полацкім Сафійскім саборы створаны цэнтр летапісання Полацкай зямлі і самая старажытная на Беларусі бібліятэка, дзе захоўваліся і перапісваліся кнігі на стараславянскай і грэчаскай мовах, існавала школа. Вядомыя помнікі асветы і пісьменства — крыж Лазара Богшы (1161) для Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку, Барысавы камяні, берасцяныя граматы, знойдзеныя ў Віцебску і Мсціславе, найстаражытнейшае на землях усходніх славян Тураўскае евангелле (XI ст.). Буйнейшыя асветнікі старажытнай Беларусі — Ефрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі. У бібліятэках («кніжніцах») пры цэрквах і манастырах пераважала рэлігійна-дыдактычная (руск.) (бел., гісторыка-асветніцкая літаратура, павучанні, жыціі.

Вялікае Княства Літоўскае

Афіцыйнай мовай на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага была старабеларуская. На ёй вялося справаводства і судаводства, пісаліся статуты, граматы, соймавыя пастановы, летапісы, хронікі, мастацкія творы. Адбылася пэўная культурна-духоўная пераарыентацыя беларускіх зямель ад Візантыі да суседніх краін Прыбалтыкі, Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, склалася беларуска-літоўскае летапісанне. З развіццём феадальных адносін і ростам гарадоў у XIV—XVI стагоддзях пашыраліся асвета, пісьменства і кніжная культура ў розным сацыяльна-этнічным і прафесійным асяроддзі. Цэнтры кніжнага пісьменства, скрыпторыі (рукапісныя майстэрні) дзейнічалі пры вялікіх манастырах і цэрквах Новагародка, Полацка, Вільні, Віцебска і інш. Раслі і багацелі шматлікія бібліятэкі Супрасльскага Благавешчанскага манастыра, Святатраецкага манастыра ў Вільні, Траецкага манастыра ў Слуцку і інш.

У XVI—XVII стагоддзях бібліятэкі ствараліся пры навучальных установах: Віленскай акадэміі, Полацкім езуіцкім калегіуме. Многія буйныя магнаты — Хадкевічы, Слуцкія, Сапегі, Агінскія, Радзівілы, Храптовічы, і адукаваная шляхта стваралі ўласныя бібліятэкі. У эпоху Адраджэння, якое на Беларусі пачалося з канца XV стагоддзя, развіццё асветы было звязана з пашырэннем гуманістычнага і рэфармацыйнага руху, барацьбой паміж праваслаўем, каталіцтвам і рэфармацыйным рухамі. З уздымам руху пратэстантаў звязана станаўленне на Беларусі кнігадрукавання. Вялікі ўклад у асвету і культуру беларускага народа зрабілі Ф. Скарына, С. Будны, браты Л. Зізаній і С. Зізаній, В. Цяпінскі, М. Гусоўскі, І. Фёдараў, П. Мсціславец, С. Собаль, Л. Сапега і інш. Школьная адукацыя мела саслоўна-канфесійны характар. Існавалі каталіцкія (езуіцкія), праваслаўныя, уніяцкія, пратэстанцкія, іўдзейскія, мусульманскія школы. Складваліся ўмовы і для свецкага школьнага навучання дзяцей сялян і рамеснікаў.

Рэч Паспалітая

Пасля ўтварэння Рэчы Паспалітай у 1569 годзе і перамогі Контррэфармацыі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага пачалі пашырацца сярэднія каталіцкія навучальныя ўстановы еўрапейскага ўзроўню — калегіумы. Першай навучальнай установай такога тыпу быў Віленскі езуіцкі калегіум, заснаваны ў 1570 годзе, у 1579 пераўтвораны ў Віленскую езуіцкую акадэмію — першую вышэйшую навучальную ўстанову у Вялікім Княстве Літоўскім. Існавалі езуіцкія калегіумы ў Берасці, Горадні, Нясвіжы, Полацку, Оршы, Віцебску, Менску і інш. Распаўсюджанне на Беларусі з другой паловы XVIII стагоддзя Асветніцтва выклікала неабходнасць рэарганізацыі школьнай справы. У выніку рэформы піярскіх школ пашырылася вывучэнне прыродазнаўчых і гуманітарныз навук, эстэтычнае і фізічнае выхаванне.

Расійская імперыя

У канцы XVIII — пачатку XIX ст. школьная адукацыя на Беларусі апынулася ў сферы дзеяння рэформаў Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай і Камісіі па стварэнні народных вучылішчаў Расійскай імперыі. У выніку іх дзейнасці колькасць пачатковых і сярэдніх школ павялічылася, навучанне ўсё больш стала набываць свецкі характар.

Паводле школьнай рэформы 1802 года беларускія губерні ўвайшлі ў склад Віленскай навучальнай акругі, вучэбна-метадычным цэнтрам якой быў Віленскі ўніверсітэт. Павялічылася колькасць свецкіх агульнаадукацыйных школ і навучэнцаў у іх, скарацілася колькасць манастырскіх вучылішчаў, заваёўвала правы жаночая адукацыя (руск.) (бел.. Разам са шляхтай доступ да сярэдняй адукацыі атрымалі мяшчане, купцы, разначынная інтэлігенцыя.

Пасля паўстання 1830—1831 гадоў сістэма асветы была рэарганізавана ў кірунку ўзмацнення прынцыпаў «праваслаўя, самадзяржаўя, народнасці», у 1832 годзе быў закрыты Віленскі ўніверсітэт. На пачатак 1860-х гадоў на тэрыторыі сучаснай Беларусі існавала 576 навучальных устаноў, у тым ліку першая вышэйшая — Горыгорацкі земляробчы інстытут, 12 сярэдніх, 45 няпоўных сярэдніх, 45 дзяржаўных і прыватных жаночых вучылішчаў і больш за 400 дзяржаўных, ведамасных і прыватных пачатковых школ, у якіх навучалася каля 16,5 тысяч чалавек (0,5 % насельніцтва). Істотныя змены адбыліся ў адукацыі настаўнікаў: 80 % настаўнікаў гімназій і павятовых вучылішчаў мелі свецкую адукацыю, больш за 50 % скончылі вышэйшыя і спецыяльныя педагагічныя ўстановы.

У другой палове XIX — пачатку XX ст. на развіццё асветы і культуры Беларусі негатыўна ўздзейнічала вялікадзяржаўная палітыка царызму. Вынікі школьнай рэформы 1860—1870-х гадоў на Беларусі былі менш значныя, чым у цэнтральных губернях Расіі. Пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў былі закрыты Горыгорацкі земляробчы інстытут, Навагрудская гімназія, Свіслацкая і Маладзечанская прагімназіі, ліквідаваны польскія школы і амаль усе прыватныя вучылішчы. Пачатковыя школы аддадзены пад кантроль праваслаўнага духавенства, чыноўнікаў і паліцыі. Паводле палажэння аб царкоўнапрыходскіх школах 1884 года закрыты многія народныя вучылішчы, а на іх базе ўтвораны царкоўнапрыходскія школы і школы граматы, падпарадкаваныя праваслаўнаму духавенству.

У другой палове XIX стагоддзя адкрыты настаўніцкія семінарыі (Маладзечна, Полацк, Нясвіж, Свіслач), жаночыя епархіяльныя вучылішчы і царкоўна-настаўніцкія школы. Аднак узровень народнай асветы і колькасць пісьменнага насельніцтва заставаліся нізкія. У 1897 годзе на Беларусі пісьменных налічвалася 25,7 % (дзеці да 10 гадоў у разлік не браліся).

На пачатак XX стагоддзя пад націскам рэвалюцыйнага руху і патрэб сацыяльна-эканамічнага развіцця царскія ўлады пайшлі на пашырэнне народнай адукацыі. На працягу 1900—1914 гадах колькасць пачатковых і сярэдніх школ павялічылася, адкрыты земскія школы, 5 настаўніцкіх семінарый і 3 інстытуты: Віцебскі, Магілёўскі, Мінскі. Пачаўся грамадска-педагагічны рух за рэформу народнай адукацыі, адкрываліся нелегальныя беларускія школы, стваралася дзіцячая навучальная літаратура на беларускай мове, у тым ліку кніжкі В. Іваноўскага, К. Каганца, Цёткі, Я. Коласа, В. Ластоўскага, ствараліся педагагічныя таварыствы, педагагічная думка развівалася ў працах Ф. А. Кудрынскага, Дз. А. Сцяпуры, Е. Р. Раманава, К. І. Ціхамірава і інш.

Даваенны перыяд

Пасля Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый, абвяшчэння БНР і стварэння БССР пачалася карэнная перабудова сістэмы асветы. Ліквідаваны саслоўныя, рэлігійныя, нацыянальныя і іншыя прывілеі. У студзені 1919 года створаны Народны камісарыят асветы БССР, у красавіку 1919 года адноўлены Горацкі сельскагаспадарчы інстытут, у 1921 годзе адкрыты Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. У 1920-я гады дасягнуты значны прагрэс у ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці. У рамках палітыкі беларусізацыі большасць школ, частка тэхнікумаў і ВНУ перайшлі на беларускую мову навучання. У 1930-я гады БССР адна з першых у СССР перайшла да ўсеагульнага абавязковага пачатковага навучання (руск.) (бел. і да ўсеагульнай абавязковай 7-гадовай адукацыі ў гарадах. Але ў сярэдзіне 1930-х гадоў беларусізацыя народнай асветы ў БССР была згорнута.

У Заходняй Беларусі барацьбу за беларускія школы і дэмакратызацыю народнай адукацыі ўзначальвала Таварыства Беларускай школы (ТБШ).

Пасляваенны перыяд

За пасляваеннае дзесяцігоддзе на Беларусі ажыццёўлена абавязковае пачальнае навучанне і пераход да усеагульнай 7-гадовай адукацыі, умацавана матэрыяльная база школ. Уведзеная на Беларусі ў 1950-я гады практыка выбару бацькамі мовы навучання дзяцей вяла да паступовага звужэння беларускай мовы ў агульнаадукацыйных школах. У канцы 1980-х гадоў у школах з рускай мовай навучання займалася ў 4 разы больш вучняў, чым у школах з беларускай мовай. Да канца 1970-х гадоў завершаны пераход да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі. У адпаведнасці са школьнай рэформай 1984 года ўводзілася 11-гадовая (4 + 5 + 2) усеагульная сярэдняя адукацыя, аднак на практыцы праблема поўнага ўсенавуча вырашалася з вялікімі цяжкасцямі.

Сучаснасць

Паводле закону «Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь» (1991) адзінства і бесперапыннасць сістэмы адукацыі забяспечваюцца ўзгодненасцю навучальных планаў і праграм, пераемнасцю ступеняў і формаў навучання, стварэннем навучальных устаноў, якія аб’ядноўваюць розныя віды асветы. Закон устанавіў абавязковае базавае 9-гадовае навучанне.