Яцьвягі: старажытнае этнапалітычнае аб'яднаньне

Сучасныя дасьледнікі мяркуюць, што яцьвягі былі заходнімі балтамі, а апошнія зь іх да канца XIX стагодзьдзя жылі ў Судовіі або ў ваколіцаў Зьдзецелу (а менавіта вёсцы Засецьця). Нашчадкі яцьвягаў бралі ўдзел у фармаваньні беларускай, польскай і летувіскай нацыяў.

Упершыню ўпамінаюцца ў рускіх летапісах у X стагодзьдзі, сярод пасольства Русі ў Бізантыі значыцца «ятвяг Гунарев». На землі яцьвягаў неаднарозава ажыцьцяўляліся напады з боку старажытнарускіх князёў (напрыклад, Уладзімера Сьвятаслававіча ў 983 годзе ды Яраслава Мудрага ў 1038 годзе). У XII стагодзьдзі паўднёвыя землі яцьвягаў былі падпарадкаваныя Галіцка-Валынскаму княству і Мазовіі. У 1277—1283 гадах частку Судовіі захапіў Тэўтонскі Ордэн. Паводле Мельнскага міру (1422 год) амаль уся зямля яцьвягаў адышла да Вялікага Княства Літоўскага.

Упаміны XVII—XVIII стагодзьдзяў зьвязваюць яцьвягаў з старалітвой: «Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць» (Ельня, 1668 год), «…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца» (Ельня, паміж 1670 і 1675), «русіны, якія… называюцца старымі яцьвягамі або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“» (Чарнаўчыцы, 1721 год). Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі тагачаснае разуменьне пад «яцьвягамі» этнічных беларусаў: у Берасьцейскім павеце налічвалася 1616 яцьвягаў, у Бельскім — 3741 яцьвягаў, у Ваўкавыскім — 2854 яцьвягаў, а ў Кобрынскім, увогуле, 22 725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя

Дасьледнікі Юры Кухарэнка і Валянцін Сядоў, апрача Сувалкіі, у склад яцьвяскай тэрыторыі ўлучаюць Падляшша, Берасьцейскую зямлю і частку Верхняга Панямоньня.

Асноўныя археалягічныя помнікі, зьвязаныя зь яцьвягамі, — каменныя курганы.

Мова без пісьмовасьці, яцьвяская, пра якую згадваецца ў старажытнарускіх летапісах, на думку сучасных дасьледнікаў, належала да балтыйскай групы індаэўрапейскай моўнай сям’і і была бліжэйшай да прускай, чым да летувіскай і латыскай.

Зь іншага боку, мова яцьвягаў мела некаторыя важныя асаблівасьці, характэрныя для славянскіх моваў: наяўнасьць s, z (як у прускай) замест летувіскіх š, ž c, dz, з tj, dj (як у польскай), ператварэньне палятальных зычных ’t, d’ y k’, g’ (і адваротная замена k’ g’ y t; d’, як, прыкладам, ува ўсходне- й паўднёваславянскіх мовах). Паводле наяўных зьвестак, лексыка яцьвяскай мовы судакраналася са славянскай.

Такім чынам, яцьвяская мова была пераходнай паміж балтыйскімі й славянскімі мовамі ў нашмат большай ступені, чым пруская, якой таксама не чужыя характэрныя асаблівасьці славянскіх моваў.

• Дрыгавічы
• Крывічы
• Радзімічы

• Віцязь С. Звесткі пісьмовых крыніц аб пражыванні яцвягаў на тэрыторыі Беларусі // [Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 5. — Менск, 2004. С. 93—102.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Yatvegians // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

• Судоўскі Слоўнік (анг.). SŪDUVA ONLINE. Праверана 17 кастрычніка 2010 г.