Чарнаўчыцы

Цэнтар сельсавету Берасьцейскага раёну Берасьцейскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 2453 чалавек. Знаходзяцца за 18 км на паўночны ўсход ад Берасьця, за 7 км ад чыгуначнай станцыі Матыкалы; на шашы Берасьце — Камянец.

Чарнаўчыцы лац. Čarnaŭčycy
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
Герб Чарнаўчыцаў Сьцяг Чарнаўчыцаў
Першыя згадкі:	1471
Магдэбурскае права:	1718
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Берасьцейская
Раён:	Берасьцейскі
Сельсавет:	Чарнаўчыцкі
Насельніцтва:	2453 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 162
Паштовы індэкс:	225030
СААТА:	1212846086
Нумарны знак:	1
Геаграфічныя каардынаты:	52°12′42″ пн. ш. 23°44′29″ у. д. / 52.21167° пн. ш. 23.74139° у. д. / 52.21167; 23.74139 23°44′29″ у. д. / 52.21167° пн. ш. 23.74139° у. д. / 52.21167; 23.74139
Чарнаўчыцы на мапе Беларусі ± Чарнаўчыцы Чарнаўчыцы
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Чарнаўчыцы — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Берасьцейшчыны, колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся гатычна-рэнэсансавы касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы, збудаваны з фундацыі Мікалая Радзівіла «Сіроткі», і царква Сьвятой Параскевы Пятніцы з элемэнтамі стылю барока (пацярпела ад маскоўскай перабудовы), помнікі архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася збудаваная ў стылі барока капліца Сьвятой Соф'і, помнік архітэктуры XVIII ст., зьнішчаны савецкімі ўладамі.

На думку географа Вадзім Жучкевіча, тапонім Чарнаўчыцы ўтварыўся ад прозьвішча Чарнаўчыц.

Асноўны артыкул: Гісторыя Чарнаўчыцаў

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Чарнаўчыцы ўпамінаюцца ў XV ст. як сяло ў Берасьцейскім павеце Троцкага, пазьней Падляскага ваяводзтва; уладаньне Невера Ваўчкевіча. У 1421 годзе тут заснавалі касьцёл. У другой палове XV ст. Ваўчкевічы зьмянялі свае ўладаньні на валынскія вёскі Івашкі Ільлініча. У пачатку XVI ст. Юры Ільлініч сабраў у ваколіцах Берасьця вялікія ўладаньні, цэнтар якіх знаходзіўся ў Чарнаўчыцах. Пад 1521 годам паселішча ўпамінаецца як мястэчка. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Чарнаўчыцы разам зь Берасьцейскім паветам увайшлі ў склад новаўтворанага Берасьцейскага ваяводзтва.

Юры Ільлініч не пакінуў нашчадкаў, але ўсынавіў Мікалая Радзівіла «Сіротку», якому запісаў у 1566 годзе частку сваіх уладаньняў. Чарнаўчыцы сталі рэзыдэнцыяй Радзівілаў, цэнтрам графства, у склад якога ўваходзіла каля 400 вёсак. У мястэчку ўзьвялі замак-палац, а ў 1585—1595 гадох — Траецкі касьцёл, помнік архітэктуры з элемэнтамі готыкі і рэнэсансу і рысамі абарончага дойлідзтва. Празь Берасьце і Чарнаўчыцы праходзіў вялікі гасьцінец зь Любліна да Вільні, які ўпамінаецца пад 1609 годам. Таксама празь мястэчка пралягала дарога Нясьвіж — Берасьце і далей на Кодань і Ўладаву. У 1671 годзе Радзівілы збудавалі аднапавярховы палац зь вялізнымі сенямі, у якія магла заехаць шасьціконная карэта. Пры двары знаходзіліся сад і зьвярынец.

У 1718 годзе кароль і вялікі князь Аўгуст Моцны надаў Чарнаўчыцам Магдэбурскае права і герб (выгляд геральдычнага сымбалю страчаны). У 1721 годзе сярод вернікаў мясцовай парафіі ўпаміналася старалітва: «русіны…, званыя старажытнымі яцьвягамі або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“» (лац. «Ruthenorum…, dicti antigui Jadźwingowie vel alio nomine populariter Stara Litwa»).

У 1733 годзе ў Чарнаўчыцах збудавалі драўляную Пятніцкую царкву. У 1777 годзе тут дзеяў вадзяны млын, які меў 11 вадзяных колаў. У XVIII ст. мястэчка належала вядомаму натуралісту Марціну Радзівілу. У Чарнаўчыцах ён праводзіў фізычныя і хімічныя досьледы, спрабаваў адкрыць філязофскі камень. Геранім Радзівіл абвясьціў сваяка вар’ятам і забраў у апеку ягоны маёнтак. З 1778 году ў мястэчку жыў і служыў як каталіцкі сьвятар у мясцовай парафіі былы езуіт, паэт, перакладнік, пэдагог Фабіян Саковіч.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

 

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Чарнаўчыцы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. Статус паселішча панізілі да мястэчка. Маёнтак перайшоў да Грабоўскіх.

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня ў 1831 годзе царскія ўлады арыштавалі мясцовага ксяндза. У 1862 годзе з мэтаю маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады адкрылі народную вучэльню, у 1867 годзе гвалтоўна перарабілі касьцёл пад царкву Маскоўскага патрыярхату. На 1876 год у Чарнаўчыцах існавалі вуліцы Берасьцейская, Камянецкая, Кобрынская; Рынак, Прадмесьце. На 1886 год — 71 двор, 2 царквы, юдэйскі малітоўны дом, сынагога, крамы, шавецкая майстэрня, 2 карчмы, штогод праводзіліся 3 кірмашы. 3 1887 году ў мястэчку быў фэльчар і прыёмны пакой на 1 ложак. У 1892 годзе пачаў працаваць крышталёва-шкляны завод.

Згодна з вынікамі перапісу 1897 году, у Чарнаўчыцах было 140 двароў, 2 царквы, сынагога, народная вучэльня, царкоўна-прыходзкая школа, прыёмны пакой, хлебазапасны магазын, 13 крамаў, 3 карчмы, штогод праводзіліся 3 кірмашы. На 1905 год — дзеяла мяшчанская ўправа, працаваў пакой сельскага лекара, прызыўны ўчастак воінскай павіннасьці і ўчастак судова-міравой акругі. У пачатку XX ст. — 144 жылыя дамы, 140 дваровых месцаў; насельніцтва займалася рамяством і дробным пасярэдніцтвам, працавалі 4 кравецкія, 7 шавецкіх майстэрняў і 6 кузьняў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Чарнаўчыцы занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Чарнаўчыцы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, у Берасьцейскі павет («падраён») Баранавіцкага раёну. Паводле Рыскай мірнай дамовы 1921 году Чарнаўчыцы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Турлянскай гміне Берасьцейскага павету Палескага ваяводзтва. На 30 верасьня 1921 году ў мястэчку быў 101 дом. За польскім часам тут дзеялі аддзелы стралецкага зьвязу (1933—1935) і «Таварыства жыдоўскіх школаў».

У 1939 годзе Чарнаўчыцы ўвайшлі ў БССР, дзе сталі цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1940 год тут было 200 двароў, адкрылася 7-гадовая школа. У 1960-я гады савецкія ўлады апаганілі і зьнішчылі капліцу Сьвятога Соф'і, помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя. У 1987 годзе колішняя праваслаўная царква (Сьвяты Пасад) Сьвятой Параскевы Пятніцы пацярпела ад пажару, аднак у часе аднаўленьня Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату істотна перабудаваў будынак: над ім замест барокавай банькі зьявіўся пазалочаны купал-цыбуліна.

На 1997 год у Чарнаўчыцах было 865 двароў, на 2003 год — 884. У 2000-я гады вёска атрымала афіцыйны статус «аграгарадку». 11 сакавіка 2011 году афіцыйна зацьвердзілі герб і сьцяг Чарнаўчыцаў.

• Мястэчка на старых здымках
•  
  Вуліца Берасьцейская. Касьцёл, 3.05.1916 г.
•  
  Вуліца Берасьцейская. Царква, 3.05.1916 г.
•  
  Мост церазь Лясную, 2.02.1916 г.
•  
  Вуліца Берасьцейская. Касьцёл, да 1939 г.

•  
  Касьцёл з боку апсыды
•  
  Касьцёл, бакавы фасад
•  
  Касьцёл і званіца
•  
  Вуліца Камянецкая. Капліца Сьвятой Соф'і

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1830 год — 238 муж., зь іх духоўнага стану 2, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 234, жабракоў 2; 1868 год — 399 чал. (194 муж. і 205 жан.); 1880 год — 800 чал., зь іх 175 жыдоў; 1886 год — 509 чал., зь іх 65 мяшчанаў; 1897 год — 1101 чал.
• XX стагодзьдзе: 1901 год — 1101 чал. (548 муж. і 553 жан.); 1901 год — 1216 чал.; 1914 год — 1625 чал.; 30 верасьня 1921 году — 749 чал. (356 муж. і 393 жан.), зь іх 182 праваслаўныя, 138 каталікоў, 428 юдэяў, 1 эвангеліст; 1940 год — 1050 чал.; 1959 год — 494 чал.; 1970 год — 659 чал.; 1997 год — 2372 чал.; 1999 год — 2327 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2003 год — 2380 чал.; 2005 год — 2406 чал.; 2010 год — 2453 чал.

Інфраструктура

У Чарнаўчыцах працуюць сярэдняя школа, клюб, бібліятэка, пошта.

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Чарнаўчыцаў да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Берасьцейская (частка вуліцы на поўнач ад Рынку раней мела асобную назву — Камянецкая вуліца), Кобрынская і Холміцкая. Гістарычны Рынак, разьмешчаны на рагу Берасьцейскай і Кобрынскай вуліцаў, ня мае афіцыйнай назвы.

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці Чарнаўчыцаў: Астроўская Горка, Груд, Грыцюўка (Грыцуўка), Дзічка (Дычка), Дубна, Куяўшчына, Лісовічы, Магіліна, Глінішча, Паморгі, Папоў Лес, Патурэньне, Прадмесьце, Рынак, Рыпішча (Рэпішча).

Славутасьці

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1585—1595)
• Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1733; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату)

Страчаная спадчына

• Капліца прыдарожная Сьвятой Соф'і (XVIII ст.)
• Сядзібна-паркавы комплекс (XVIII ст.)

• Краявіды Чарнаўчыцаў
•  
  Касьцёл і званіца
•  
  Касьцёл
•  
  Касьцёл, з боку апсыды
•  
  Касьцёл, інтэр’ер

•  
  Касьцёл, скляпеньні
•  
  Пятніцкая царква
•  
  Царква, званіца
•  
  Братэрская магіла

• Марыям Нірэнбэрг (1906—1991) — габрэйская фольк-сьпявачка

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2006. — 528 с.: іл. ISBN 985-11-0373-X.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

• Чарнаўчыцы , Radzima.org