Францішак Генрык Духінскі: польскі этнограф, гісторык

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Духінскі.

Францішак Генрык Духінскі
Franciszek Henryk Duchiński
Дата нараджэньня	1816[…]
Месца нараджэньня	Кіеўская губэрня
Дата сьмерці	13 ліпеня 1893(1893-07-13)
Месца сьмерці	Парыж
Месца пахаваньня	могілкі Шампо ў Манмарансі[d]
Месца вучобы	Кіеўскі ўнівэрсытэт
Занятак	гісторык, журналіст, настаўнік, этнограф, публіцыст
Навуковая сфэра	гісторыя, этнаграфія
Францішак Генрык Духінскі ў Вікісховішчы

Нарадзіўся ў Правабярэжнай Украіне ва ўкраінска-польскай сям’і. Наведваў кармэліцкую школу ў Бярдычаве, ад 1834 навучаўся ў Кіеўскім унівэрсытэце.

З гэтай пары заняўся дасьледаваньнем расавай ідэнтычнасьці расейцаў. Першыя працы на польскай і расейскай мовах адносіліся да пытаньня пра першапачатковыя стасункі між Расеяй і Польшчай.

Вышукваны паліцыяй, у 1846 Духінскі эміграваў у Парыж, дзе зблізіўся з князем Адамам Чартарыскім і атрымаў магчымасьць публікавацца ў ягоным лістку «Trzeci Maj». Быў прафэсарам польскай школы ў Парыжы, выкладаў у Гістарычна-літаратурным таварыстве.

У часе Вясны народаў у Італіі ў 1848 далучыўся да Італійскага легіёну генэрала Уладыслава Замойскага, дзе разгарнуў антырасейскую прапагандысцкую дзейнасьць. У 1849 року ў Турыне заснаваў «Società per l’Allianza Italo-Slava».

Разам з генэралам Замойскім выехаў у Турэччыну, дзе працягнуў сваю прапагандысцкую дзейнасьць, спадзеючыся на непазьбежны выбух расейска-турэцкай вайны. У часе Крымскай вайны быў дакладчыкам у аліянцкіх лягерох на Крыме. Прачытаў для францускіх, брытанскіх і турэцкіх жаўнераў сэрыю лекцый пра шматвекавую барацьбу цывілізацый Польшчы і Русі з Маскоўскай дзяржавай.

Пасьля дзейнічаў у Лёндане, дзе выдаў сваю працу «Палякі ў Турэччыне». У 1860—1864 ізноў у Парыжы, разгарнуў актыўную публіцыстычную дзейнасьць па падрыве расейскага панславізму. Стаў віцэ-старшынём Францускага этнаграфічнага таварыства, абраны сябрам некалькіх іншых навуковых таварыстваў (антрапалягічнага, геаграфічнага і азіятычнага). Дзякуючы свайму ўплыву дабіўся выключэньня з францускай школьнай праграмы гісторыі Русі як часткі гісторыі Вялікага княства Маскоўскага. Выкладаў гісторыю ў польскай школе на Манпарнасе.

У 1871 у выніку збліжэньня Францыі й Расеі быў змушаны пераехаць у швайцарскую Арговію. Рэдагаваў там Révue historique, éthnographique et statistique, адно з найіістотнейшых выданьняў сусьветнай этналёгіі. У 1872 стаў захавальнікам Нацыянальнага польскага музэю ў Рапэрсьвілі. У 1875 падчас прыезду ў Каралеўства Галіцыі і Лядамэрыі заснаваў у Кракаве «Przegląd Etnograficzny».

Пахаваны ў Манмарансі (Валь-д’Ўаз, Францыя).

Жонка — Севярына Духінская (1815—1905), польская пісьменьніца, сяброўка Société d’anthropologie de Paris і Société de géographie.

Быў стваральнікам спрэчнай тэорыі пра неславянскае і нават не арыйскае, а гэтак званае туранскае (мангольскае) паходжаньне расейцаў, якіх паводле прынятай тады звычкі называў маскалямі. Саманазва рускія, прысабечаная маскалямі, на ягоную думку, па праве належыць толькі маларосам і беларусам, блізкім да палякаў паводле паходжаньня.

Мова, якой у цяперашні час размаўляюць маскалі, ёсьць штучна запазычаная і перакручаная імі царкоўнаславянская, якая замяніла нейкую народную туранскую мову. У доказ «туранства» маскалёў Духінскі прыводзіць аўтакратычную форму ўраду («парат»), нібыта неўласьцівую арыйскім плямёнам; існаваньне «камунізму» (у той час як арыйцаў вылучае індывідуальная ўласнасьць); схільнасьць да вандраваньняў, нібыта ўласьцівую для ўсіх туранцаў; нарэшце, слабое разьвіцьцё між маскальскага племені местаў і мескага жыцьця.

Натуральная, паводле Духінскага, мяжа туранскага племені — Дняпро, Дзьвіна і «рэчкі Фінляндыі». Прагнуў заключэньня польска-літоўскай уніі як прыхільнік адбудовы Кіеўскай Русі.

Цікавасьць арыйскай Эўропы патрабуе аднаўленьня славянскай польскай дзяржавы, якая б ахапіла роднасныя плямёны маларусаў і беларусаў і паслужыла б для Заходняй Эўропы апірышчам ад туранскае моцы маскалёў.

Вучэньне Духінскага, якое адпавядала ўкаранёнай тады сярод палякаў ідэі пра «абранасьць» польскага народу, было ўспрынятае большасьцю польскай інтэлігенцыі з захапленьнем. Прыхільнікі тэорыі ўхвалялі ягоны вялізны ўнёсак у пачатак навуковай дыскусіі пра адрознасьць гісторыі Кіеўскай Русі і Маскоўскай дзяржавы, а людзі, якія болей сьвядома ставіліся да праблемы, не заўжды мелі мажлівасьць выказаць уласную думку.

Несумненна, публіцыстычная дзейнасьць Духінскага стала прычынаю неахвотнага ўспрыняцьця на Захадзе прасоўванай Расейскай імпэрыяй ідэі панславізму. Ягоная тэорыя пэўны час упрымалася значнай часткаю заходнеэўрапейскай літаратуры як нешта цьвёрда ўсталяванае. Так, францускі гісторык Анры Мартэн пад ейным уплывам склаў адзін з найзначнейшых сваіх твораў «La Russie et l `Europe», дзе багата цытаваў прыведзеныя ў працах Духінскага крыніцы па гісторыі Расеі. Працягнуў разьвіцьцё ідэі Францішка Духінскага іншы польскі навуковец Фэлікс Канечны.

Пра тэзы Духінскага ў адным зь лістоў ухвальна выказаўся Карл Маркс; пазьней ён заўжды называў думку Духінскага памылковай. Насамрэч, аднак, тэорыя Духінскага ўяўляла сабою адно імкненьне увасобіць у форме навуковай сыстэмы палітычныя мроі і пачуцьці польскай эміграцыі.

Паступова аўтарытэт тэорыі спадаў, і ў польскім грамадзтве гучнелі галасы крытыкаў. У 1886 року прафэсар Дэрпцкага ўнівэрсытэту Ян Бадуэн де Куртэнэ выдаў у Кракаве брашуру «Z роwodu jubileuszu profesora Duchińskiego», у якой адмаўляў за тэорыяй Духінскага будзь-якое навуковае значэньне і прызнаваў «сьвяткаваньне народам юбілею пана Духінскага юбілеем хранічнай патрыятычнай аблуды».

1. «Zasady dziejów Polski i innych krajów słowiańskich» (П., 1858—61);
2. «Polacy w Turcyi» (Л., 1858),
3. «Treść lekcyi historyi polskiéj wykładanych w Paryży» (П., 1860);
4. «Pologne et Ruthénie. Origines slaves» (П., 1861);
5. «Dopełnienie do trzech cześći zasad dziejów etc.» (П., 1863);
6. «Nécessité des réformes dans l’exposition de l’histoire des peuples Aryâs-Européens et Tourans» (П., 1864);
7. «Peuples Aryâs et Tourans, agriculteurs et nomades» (1864).

• Духинский, Франциск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• Историк Духинский из Киева и его ученики из французских сенаторов / А. Краевский и С. Дудышкин // Отечественные записки : журнал учено-литературный и политический. — СПб.: 1864. — Т. CLV. — С. 426—448.
• Лисяк-Рудницький, Іван. Францішек Духінський та його вплив на українську політичну думку // Історичні есеї Т. 1.
• A. G. O życiu i pracach F. H. Duchińskiego Kijowianina. — Lwów: Nakładem księgarni K. Lukaszewicza, 1885.
• J. Baudouin de Courtenay. Z powodu jubileuszu profesora Duchińskiego. — Kraków: 1886.