তৎসম: সংস্কৃত ভাষাৰ পৰা ঋণকৃত শব্দ

তৎসম মানে 'তাৰ সমান' অৰ্থাৎ অবিকৃত সংস্কৃত শব্দ। যিবিলাক সংস্কৃত শব্দ কোনো পৰিবৰ্তন নোহোৱাকৈ অবিকৃতভাবে অসমীয়া ভাষাত প্ৰচলিত শব্দসমূহক তৎসম শব্দ বোলে। কিন্তু অসমীয়াৰ তৎসম শব্দৰ উচ্চাৰণ সংস্কৃত শব্দৰ দৰে নহয়। ইয়াৰ মূলতে হৈছে অসমীয়া ভাষাৰ বহুতো ধ্বনি সংস্কৃত ভাষাত নাই। সেয়ে সংস্কৃতৰ মূল শব্দৰ তুলনাত অসমীয়া তৎসম শব্দৰ উচ্চাৰণ সলনি হৈছে। অৱশ্যে এই শব্দবোৰ লিখোঁতে সংস্কৃত নিয়মেই অনুসৰণ কৰা হয়। এই শব্দসমূহৰ সন্ধি, সমাস, ণত্ব বিধি আৰু ষত্ব বিধি আৰু বিবিধ ক্ষেত্ৰত সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ নীতি-নিয়মসমূহ মানি চলা হয়। সেয়ে উচ্চাৰণত পাৰ্থক্য থকাৰ সত্ত্বেও তৎসম শব্দসমূহ মূল সংস্কৃত শব্দৰ দৰেই লিখা হয়।

বঙালী ভাষাত তৎসম শব্দৰ উৎস বিচাৰি দশম শতিকাৰ ব্ৰাহ্মণ কবিসকলৰ ৰচনাত পোৱা যায়। তেওঁলোকে ভাবিছিল যে অন্যান্য কথিত ভাষা তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজনীয়তা প্ৰকাশ কৰাৰ বাবে উপযুক্ত নহয়। ঊনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে, তৎসম শব্দ পুনৰ কলকাতাৰ ফৰ্ট উইলিয়াম মহাবিদ্যালয়ত সংস্কৃত পণ্ডিতসকলৰ জৰিয়তে তদানীন্তন বঙালী ভাষাত অনুপ্ৰৱেশ কৰে। তেওঁলোকৰ পাঠ্যপুথিসমূহত অন্তৰ্ভুক্ত বৃহৎ পৰিমাণৰ তৎসম শব্দৰ বাবে একেটা শব্দই সাধাৰণ ব্যৱহাৰত প্ৰৱেশ কৰে।

বঙালী অভিধানৰ প্ৰায় ৪০% তৎসম শব্দ আৰু পুৰণি ভাৰত-আৰ্য ভাষাৰ পৰা প্ৰাকৃত ভাষা যেনে অপভ্ৰংশ আৰু অবহঠ্ঠৰ জৰিয়তে উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে পোৱা তদ্ভৱ শব্দভাণ্ডাৰৰ প্ৰায় ৫৮%। ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, মাইকেল মধুসূদন দত্ত, ৰামৰাম বসু, ঈশ্বৰ চন্দ্ৰ বিদ্যাসাগৰ আৰু বংকিম চন্দ্ৰ চট্টোপাধ্যায়ৰ দৰে লেখকসকলে বৃহৎ সংখ্যাত বঙালীত তৎসম শব্দৰ প্ৰয়োগ কৰিছিল। কোৱা হয় যে বংগৰ বিশ্বব্যাপী কবি আৰু লেখকসকলৰ সাধাৰণ লিখনিত ব্যৱহৃত শব্দৰ ২৫ শতাংশই তৎসম আছিল।

বঙালী ভাষাত ব্যৱহৃত তৎসম শব্দ সাধাৰণতে অসমীয়া ভাষাৰ দৰে সংস্কৃত ভাষাত একে ধৰণৰ বানানত লিখা হয়। কিন্তু বেছিভাগ উচ্চাৰণ পালি ভাষাৰ সৈতে একে। উদাহৰণ স্বৰূপে: "অক্ষয়" শব্দটো সংস্কৃতৰ দৰে বানান কৰা হৈছে কিন্তু উচ্চাৰণ "অক্খয়"ৰ দৰে। ইয়াৰ উচ্চাৰণ আৰু বানান দুয়োটাতে পালি শব্দৰ সৈতে সাদৃশ্যপূৰ্ণ।

হিন্দী, মাৰাঠী, গুজৰাটী আদি অন্যান্য উত্তৰ ভাৰতীয় ভাষাতো অসমীয়া-বঙালীৰ দৰে বহুতো সংস্কৃত শব্দ অবিকৃত ভাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। সেইবোৰ সংস্কৃতৰ সৈতে একে ধৰণৰ বানানত লিখা হয়। এই উত্তৰ ভাৰতীয় ভাষাবোৰ ব্যৱহৃত তৎসম শব্দ সংস্কৃতৰ সৈতে বহুপৰিমাণে একে।

হিন্দীত তৎসম শব্দবোৰ অৱশেষত স্বৰবৰ্ণ অবিহনে উচ্চাৰণ কৰা হয়। আনহাতে বেছিভাগ সংস্কৃত শব্দ স্বৰবৰ্ণশব্দৰ সৈতে শেষ হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে: "ধৰ্ম" শব্দটোৰ সংস্কৃত উচ্চাৰণ "ধৰ্ম(অ)" কিন্তু শেষত হিন্দীত কোনো "ধৰ্ম্" অৰ্থাৎ কোনো হস্ৰ অ উচ্চাৰণ কৰা নহয়। মাৰাঠী ভাষাত তৎসম শব্দৰ উচ্চাৰণে সংস্কৃত উচ্চাৰণক হিন্দীতকৈ অধিক অক্ষত আৰু বিশুদ্ধ কৰি ৰাখিছে।

আকৌ এই ভাষাবোৰত তৎসম শব্দবোৰৰ অৰ্থ প্ৰায় একে, কিন্তু নতুন পৰিভাষা সৃষ্টি কৰাত এই ভাষাবোৰে তেওঁলোকৰ নিজা স্বকীয়তা প্ৰদৰ্শন কৰে। একেদৰে: ইংৰাজী "Gravity" শব্দটো অসমীয়া আৰু বঙালী পৰিভাষা হৈছে "মাধ্যাকৰ্ষণ" কিন্তু হিন্দী, মাৰাঠী, গুজৰাটীত সমাৰ্থক শব্দটো হৈছে "গুৰুত্বাকৰ্ষণ। " এই ক্ষেত্ৰত সংস্কৃত শব্দৰে শব্দ সৃষ্টি কৰিছে কিন্তু তেওঁলোকৰ নিজা তাৎপৰ্য বহন কৰিছে।

গীতাভিধান (সপ্তদশ শতিকা), শব্দভাণ্ডাৰ অভিধান (১৯১৬), পূৰ্ণচন্দ্ৰ ওড়িয়া অভিধান (১৯১১) আৰু প্ৰমোদ অভিধান (১৯৪২) হৈছে সংস্কৃত তৎসম শব্দভাণ্ডাৰৰ তালিকাত প্ৰাথমিক ওড়িয়া অভিধান।

এইবোৰত প্ৰত্যয় যোগ কৰি সংস্কৃত ধাতুৰ পৰা আহৰণ কৰা হয় আৰু ওড়িয়াত "তৎসম ক্ৰুন্দান্ত" বুলি জনা যায়।

দ্ৰাবিড় ভাষা পৰিয়ালৰ মালায়ালম, কানাড়া, তেলুগু আৰু তামিল ভাষাসমূহত ব্যৱহাৰ সংস্কৃত ভাষাৰ পৰা ঋণকৃত তৎসম শব্দ আছে। সংস্কৃত ভাষাই প্ৰায় ৫০০ বছৰ ধৰি তেলুগুক প্ৰভাৱিত কৰিছিল। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১০০০-১১০০ মানত নান্নয়ৰ তেলুগু মহাভাৰত, কিছুমান উল্লেখযোগ্য শিলালিপিৰ তেলুগু, তেলুগু কবিতাৰ শিলালিপিপৰা ইয়াক পুনৰস্থাপন কৰা হৈছিল আৰু ৰাজকীয় ভাষা হিচাপে সংস্কৃতত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল। তেলুগুয়ে সংস্কৃতৰ পৰা তৎসম শব্দ গ্ৰহণ কৰিছিল। [6]

তেলুগু ভাষাত, মাতৃশাৰীৰিক কবিতাত ('চন্দাচু') উৎপলমালা, চম্পকমালা, মত্তেভম, শাৰ্দূল, স্ৰগ্ধৰা, ভুজঙ্গপ্ৰয়াত ইত্যাদি মাত্ৰা ব্যৱহাৰ কৰা হয় যিবোৰ বিশুদ্ধ সংস্কৃত মাত্ৰা। টেলেগুৰ তৎসম শব্দক প্ৰকৃতি বুলি কোৱা হয় যি সংস্কৃত শব্দৰ সমতুল্য। সমতুল্য কথিত শব্দবোৰক বিকৃতি বুলি কোৱা হয় যিবোৰ সংস্কৃতৰ পৰা আংশিকভাৱে সলনি হৈছে। কিন্তু প্ৰকৃতিক কেৱল শিক্ষানুষ্ঠান, কাৰ্যালয় আদিত শিক্ষাৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বৰ্তমান কথিত তেলুগু ভাষাত প্ৰকৃতি আৰু বিকৃতি শব্দ দুয়োটা আছে। প্ৰকৃতি শব্দবোৰে বিকৃতি শব্দলৈ সলনি হয়। যেনে:

• ভোজনম (భోజనం) হৈছে প্ৰকৃতি (খাদ্যৰ বিশেষ্য প্ৰকাৰ) আৰু ইয়াৰ বিকৃতি বনাম।
• বিদ্যা (విద్య) প্ৰকৃতি আৰু বিদ্ধে হৈছে বিকৃতি।
• ৰাক্ষসী (రాక్షసి) প্ৰকৃতি আৰু ৰাকাচি/ৰাক্কাচি হৈছে বিকৃতি।
• দৃষ্টি (దృష్టి) প্ৰকৃতি আৰু দিশতি হৈছে বিকৃতি।
• শূন্য (శూన్య) হৈছে প্ৰকৃতি আৰু সুন্না হৈছে বিকৃতি।

শ্ৰীলংকাত প্ৰচলিত সিংহল ভাষাতো তৎসম শব্দ দেখা যায়। তৎসম শব্দ সিংহল ভাষাত যিধৰণে প্ৰৱেশ কৰিছে তাক অসমীয়াত প্ৰৱেশৰ সৈতে তুলনা কৰিব পাৰি। সিংহল ভাষাৰ তৎসম শব্দবোৰৰ অন্তিম-য়া বা -ভা প্ৰত্যয়ৰ দ্বাৰা চিনাক্ত কৰিব পাৰি। স্থানীয় সিংহলী শব্দয়ে তৎসম শব্দবোৰৰ শেষৰ এক ডাঙৰ বিন্যাস দেখুৱায়। বহুতো বৈজ্ঞানিক পৰিভাষাত তৎসম ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এইবোৰ দৈনন্দিন ব্যৱহাৰ আৰু কথোপকথনতো ব্যৱহাৰ কৰা হয়।