Eng Kam Rivojlangan Mamlakatlar: Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng past koʻrsatkichlariga ega mamlakatlar

LDC tushunchasi 1960-yillarning oxirida paydo boʻlgan va 1971-yil 18-noyabrdagi 2768-sonli (XXVI) rezolyutsiyasida LDCning birinchi guruh davlatlari roʻyxatga olingan.

Agar davlat uchta mezonga javob bersa, eng kam rivojlangan davlatlar qatoriga kiradi:

• Kambagʻallik — uch yil davomida oʻrtacha jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi milliy daromad (YaMM) asosida tartibga solinadigan mezon. 2018-yil holatiga koʻra, davlat roʻyxatga kiritilishi uchun aholi jon boshiga yalpi daromadi 1025 AQSh dollaridan kam boʻlishi kerak, uni tugatish uchun esa 1230 dollardan ortiq boʻlishi kerak;
• Inson resurslarining zaifligi (ovqatlanish, sogʻliqni saqlash, taʼlim va kattalar savodxonligi koʻrsatkichlari asosida);
• Iqtisodiy zaiflik (qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining beqarorligi, tovarlar va xizmatlar eksportining beqarorligi, noanʼanaviy faoliyatning iqtisodiy ahamiyati, tovar eksportining kontsentratsiyasi va tabiiy ofatlar tufayli koʻchirilgan aholining foiziga asoslangan).

2020-yil dekabr oyi holatiga koʻra, 46 ta davlat hali ham LDC sifatida tasniflangan, oltitasi esa 1994-2020-yillarda bu roʻyxatdan chiqqan. Jahon savdo tashkiloti (JST) BMT roʻyxatini tan oladi va „JST doirasida koʻrilayotgan chora-tadbirlar kam rivojlanayotgan davlatlarning JSTning boshqa aʼzolariga eksportini koʻpaytirishiga va investitsiyalarni jalb qilishiga yordam beradi. Koʻpgina rivojlanayotgan davlatlarda bozorni qoʻllab-quvvatlovchi islohotlar tezroq oʻsishni, eksportni diversifikatsiya qilishni va koʻp tomonlama savdo tizimida yanada samarali ishtirok etishni ragʻbatlantirdi.“

 

 

LDC mezonlari har uch yilda bir marta BMT iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (ECOSOC)ning Rivojlanish siyosati qoʻmitasi (CDP) tomonidan koʻrib chiqiladi. Uch yilda bir marta oʻtkazilgan koʻrib chiqishda davlatning koʻrsatkichlari ikki marta ketma-ket ushbu mezonlardan yaxshilansa, ular LDC tasnifidan chiqarilishi mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng kam rivojlangan davlatlar, dengizga chiqish imkoniyati boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar va rivojlanayotgan kichik orollar boʻyicha Oliy vakillik idorasi (UN-OHRLLS) bu ishni amalga oshiradi va kam rivojlangan davlatlar uchun advokatlik xizmatlarini taqdim etadi. Eng kam rivojlangan davlatlarni tasniflashda 2020-yil dekabr holatiga koʻra 46 ta davlat ishtirok etgan.

2011-yil may oyida boʻlib oʻtgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining LDC boʻyicha toʻrtinchi konferensiyasida delegatlar kelgusi oʻn yil ichida mavjud LDC davlatlarining kamida yarmini ijtimoiy va iqtisodiy tomondan rivojlanishga qaratilgan maqsadini maʼqulladilar. 2018-yil holatiga ko‘ra, 2024-yilda o‘n yoki undan ortiq davlat LDC safidan chiqishi kutilgan edi, bu boʻyicha Bangladesh va Jibuti 2018-yilda allaqachon barcha mezonlarga javob bergan.

Hozirgi vaqtda ushbu mezonlarga javob beradigan bir davlat va LDC maqomi mezonlariga ilgari javob bergan, ammo CDP maʼlumotlarining toʻgʻriligiga shubha qilib, indeksga kiritilishdan bosh tortgan ikkita —2 mavjud: Gana (endi 1994-yildagi mezonlarga javob bermagan), Papua Yangi Gvineya (2009-yildagi mezonlarga javob bermagan) va Zimbabve.

Eng kam rivojlangan davlatlarni rivojlanayotgan davlatlardan, „kam rivojlangan davlatlar“, „kamroq rivojlangan davlatlar“ yoki boshqa shunga oʻxshash atamalar bilan ajratish mumkin.

„Iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlat“ (LEDC) atamasi bugungi kunda ham qoʻllaniladi. Biroq, „eng kam rivojlangan davlat“ va „iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlat“ (ikkalasi ham LDC deb qisqartirilishi mumkin) oʻrtasidagi chalkashliklarga yoʻl qoʻymaslik uchun hamda uni dengizga chiqish imkoni boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar (uni LLDC deb qisqartirish mumkin) nomi bilan adashtirmaslik uchun „rivojlanayotgan davlat“ odatda „kam rivojlangan davlat“ atamasidan ustun qoʻyiladi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2018-yilda oʻtkazilgan tahlili chogʻida Birlashgan Millatlar Tashkiloti LDC davlatlarini uchta mezonga javob beradigan davlatlar sifatida aniqladi, ulardan biri aholi jon boshiga yalpi milliy daromadning (YaMM) uch yillik oʻrtacha hisobi 1025 AQSh dollaridan kam boʻlganidir. Aholisi 75 milliondan ortiq davlatlar bundan mustasno hisoblanadi.

 

Birlashgan Millatlar Tashkilotining LDC boʻyicha beshta konferensiyasi boʻlib oʻtgan va ular har oʻn yilda bir marta oʻtkazilgan. Birinchi ikki konferensiya 1981- va 1991-yillarda Parijda boʻlgan, uchinchisi 2001-yilda Bryusselda boʻlgan.

2011-yil 9-13-may kunlari Turkiyaning Istanbul shahrida BMTning kam rivojlangan davlatlar boʻyicha toʻrtinchi konferensiyasi (LDC-IV) boʻlib oʻtdi. Unda BMT rahbari Pan Gi Mun hamda 50 ga yaqin bosh vazir va davlat rahbarlari ishtirok etdi. Konferensiya 2022-yilda eng kam rivojlangan davlatlarning yarmini LDC toifasidan chiqarish maqsadida oʻtkazilgan edi. 2010-yilda tuzilgan Seul taraqqiyot konsensusida boʻlgani kabi, bu davlatlarni ham ishlab chiqarish qobiliyati va jismoniy infratuzilmasini oshirishga katta eʼtibor qaratildi, biroq bir qancha NNTlar xususiy sektorga eʼtibor qaratilishidan mamnun emas edi.

Jahon savdo tashkilotining (JST) Dohadagi muzokaralari mavzusi rivojlanish bosqichi deb nomlanishi tufayli global savdo qoidalari va LDC bilan bogʻliq muammolar ommaviy axborot vositalari hamda siyosatchilarning katta eʼtiborini qozondi. Jahon savdo tashkilotining Gonkongdagi vazirlar yigʻilishida, agar bu bilan bogʻliq ishlar yakunlansa, LDC davlatlari AQSH bozorlariga 100 foiz bojsiz, kvotasiz kirish imkoniyatiga ega boʻlishlariga kelishib olindi. Biroq, NNTlar tomonidan tuzilgan bitim tahlili shuni koʻrsatdiki, taklif qilingan LDC bitimi matnida bu taklifni toʻliq 100 foiz amalga oshira olmaslikka qaratilgan jiddiy muammolar mavjud va hatto LDCning boy davlatlar bozorlariga joriy bojsiz kirishi taklifini yoʻqqa chiqarib tashlashi mumkin. Ushbu muammolardan norozilik baʼzi iqtisodchilarni Gonkong kelishuvini qayta ishlashga chaqirishiga olib keldi. 

Doktor Chiedu Osakve, 2001-yildan boshlab JST kotibiyatining Texnik hamkorlik boʻlimi direktori va Bosh direktorning rivojlanayotgan davlatlar masalalari boʻyicha maslahatchisi, 1999-yildan boshlab JSTning eng kam rivojlangan davlatlar boʻyicha maxsus kordinatori etib tayinlangan. U JST bilan birgalikda eng kam rivojlangan davlatlar uchun integratsiyalashgan harakatlar asosini tashkil etuvchi boshqa beshta agentlik bilan yaqindan hamkorlik qildi. Bu agentliklar bozorga kirish, rivojlanayotgan davlatlar uchun maxsus va differensial rejim qoidalari, rivojlanayotgan davlatlarning koʻp tomonlama savdo tizimidagi ishtiroki hamda rivojlanish masalalari, ayniqsa, raqobat siyosatida rivojlanayotgan davlatlarning manfaatlarini koʻrib chiqdilar. Albertaning Kananaskis shahrida boʻlib oʻtgan 28-Katta sakkizlik sammitida Kanada Bosh vaziri Jean Chretien bozorga kirish bilan bogʻliq tashabbusni taklif qildi va olib bordi, shunda oʻsha paytdagi 48 ta LDC „savdo-yordami“dan foyda olishi mumkin edi. Bundan tashqari, Birlashgan Millatlar Tashkilotining „Barqaror taraqqiyotning 14-maqsadi“ Jahon savdo tashkilotining baliqchilikni subsidiyalash boʻyicha muzokaralarining ajralmas qismi sifatida LDC davlatlariga samarali maxsus va differensial imkoniyatlar berishni qoʻllab-quvvatlaydi.

Quyidagi 46 ta davlat 2021-yil noyabr holatiga koʻra BMT tomonidan eng kam rivojlangan davlatlar roʻyxatiga kiritilgan: Afgʻoniston, Angola, Bangladesh, Benin, Butan, Burkina-Faso, Burundi, Kambodja, Markaziy Afrika Respublikasi, Chad, Komor orollari, Kongo Demokratik Respublikasi, Jibuti , Eritreya, Efiopiya, Gambiya, Gvineya, Gvineya-Bisau, Gaiti, Kiribati, Laos, Lesoto, Liberiya, Madagaskar, Malavi, Mali, Mavritaniya, Mozambik, Myanma, Nepal, Niger, Ruanda, San-Tome va Prinsier, Solomon orollari, Somali, Janubiy Sudan, Sudan, Sharqiy Timor, Togo, Tuvalu, Uganda, Tanzaniya, Yaman, Zambiya.

Qitʼa yoki mintaqa boʻyicha

Afrikada 33 ta, Osiyoda 9 ta, Okeaniyada 3 ta va Amerikada 1 ta davlat eng kam rivojlangan davlatlar qatoriga kiritilgan.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti maʼlumotlariga koʻra „eng kam rivojlangan davlatlar“ roʻyxatidagi baʼzi davlatlar dengizga chiqish imkoni boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar va rivojlanayotgan kichik orol davlatlarga boʻlingan:

Afrika

Amerika

•   Gaiti

Osiyo

Okeaniya

Roʻyxatdan oʻtgan davlatlar (bu safdan chiqqan davlatlar)

Uchta mezon (inson aktivlari, iqtisodiy zaiflik va aholi jon boshiga yalpi milliy daromad) har uch yilda bir marta Rivojlanish siyosati qo‘mitasi tomonidan baholanadi. Davlatlar LDC safidan chiqishi uchun 3 yilda bir marta boʻladigan koʻrib chiqishda ketma-ket ikki marta uchta mezondan ikkitasiga javob berishi kerak. Rivojlanish siyosati qoʻmitasi bu haqida oʻz tavsiyalarini maʼqullash uchun Iqtisodiy va ijtimoiy kengashga (EKOSOS) murojaat qiladi.

LDC deb toifalash boshlanganidan soʻng, oltita davlat rivojlanayotgan davlat maqomiga ega boʻldi. LDC maqomidan chiqqan birinchi davlat 1994-yilda Botsvana boʻlgan. Ikkinchi davlat 2007-yilda Kabo-Verde edi. 2011-yil boshida Maldiv orollari, 2014-yilda Samoa, 2017-yilda Ekvatorial Gvineya va 2020-yil dekabrida Vanuatu rivojlanayotgan davlat maqomiga ega boʻlgan.

Quyidagi davlatlar endi „eng kam rivojlangan davlatlar“ guruhiga kirmaydi:

• Sikkim (1975-yilda Hindiston Respublikasi tarkibidagi shtatga aylandi)
•   Botsvana (1994-yil dekabrda LDC safidan chiqqan)
•   Kabo Verde (2007-yil dekabrda LDC safidan chiqqan)
•   Maldiv (2011-yil yanvarda LDC safidan chiqqan)
•   Samoa (2014-yil yanvarda LDC safidan chiqqan)
•   Ekvatorial Gvineya (2017-yil iyunda LDC safidan chiqqan)

  Vanuatu (2020-yil dekabrda LDC safidan chiqqan)

Tez orada roʻyxatdan chiqishi kutilayotgan davlatlar

• Butan 2023-yilda chiqadi yoki qaytariladi. San-Tome va Prinsipi hamda Solomon orollari ham 2024-yilda bu toifani tark etadi;
• Nepal 2018-yilda safdan chiqishi yoki rivojlanayotgan davlatlar maqomiga ko‘tarilishi mumkin. Biroq Nepal hukumati tekshiruvni 2021-yilgacha qoldirishni so‘ragan. Keyinchalik bu yana besh yil orqaga surildi;
• Angola 2021-yilda chiqishi yoki qaytarilishi kutilgan edi, ammo davlatning iqtisodiy qiyinchiliklari va importga qaramligi sababli tayyorgarlik davri uch yilga uzaytirildi;
• Bangladesh mezonlarga ikki marta, bir marta 2018-yilda va yana 2021-yilda javob berdi. Davlat 2026-yil noyabr oyida, COVID-19 pandemiyasi tufayli, kutilganidan ikki yil oʻtib, LDC maqomini rasman tugatadi;
• Laos va Nepal ham 2026-yil noyabr oyida LDC safidan chiqadi;
• Kambodja ham 2027-yilda LDC maqomidan chiqadi.