Amsterdam

Amstel daryosining quyilish yerida joylashgan. A. mamlakatning muhim iqtisodiy markazi, aholisi soniga koʻra eng katta shahri, yirik dengiz porti (yuk oboroti 20 mln.t.dan ortiq). Aholisi 724 ming kishi (1994; shahar atrofi bilan 1 mln.dan ziyod). Sxipxol aeroporti xalqaro ahamiyatga ega, yirik temir yoʻl tuguni. Metropoliten qurilgan. A. „Shimoliy Venesiya“ degan nom bilan ham mashhur. Am-stel daryosi va uning tarmoqlari hamda ularni tutashtirib turgan kanallar shaharni qismlarga boʻlib yuborgan. 400dan ortiq koʻprik mavjud. Shaharning qadimgi uylari yirik qoziqlar ustiga qurilgan. Shahar yilnomalarda dastlab 1275-yilda tilga olingan. 17-asrda savdo va kredit berishning jahon ahamiyatiga molik markazi boʻlgan. 1795-1806-yillarda Bataviya Respublikasining, keyinroq Niderlandiya Qirolligining poytaxti. Mashinasozlik (kemasozlik, samo-lyotsozlik, elektron asboblar), neftni qayta ishlash, poligrafiya, farmatsevti-ka, kimyo, oziq-ovqat, yogʻochsozlik sano-ati korxonalari bor. Sanoatining koʻp tarmoqlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. A. olmosga sayqal be-rish va olmos bilan savdo qilish sohasida yirik markaz sifatida qadimgidan mashhur. A.da Fapbiy Yevropaning eng muhim moliya va bank muassasalari joylashgan, mam-lakat madaniyati va fanining asosiy markazi. A.da IX Olimpiada oʻyinlari boʻlib oʻtgan (1928). 2 universitet, Fanlar Akademiyasi, bir qancha ilmiy tadqiqot institutlari, koʻpdan-koʻp tarixiy va meʼmoriy yodgorliklari, jumladan cherkov binolari (13-17-asrlar), oʻnlab muzey (Gollandiya tasviriy sanʼat maktabi asarlari toʻplangan Dav-lat rasmlar muzeyi, 1808), Rembrand uyi (1907-yildan muzey), Dengiz muzeyi, tarix muzeyi mashhur.

Amsterdam
poytaxt
Bayroq Gerb
52°23′0″N 4°54′0″E / 52.38333°N 4.90000°E / 52.38333; 4.90000 G O 4°54′0″E / 52.38333°N 4.90000°E / 52.38333; 4.90000 G O
Mamlakat	Niderlandlar
Mintaqa	Shimoliy Gollandiya
Hukumat
• Burgomistr	Eberxard van der Lan
Ilk eslatilishi	1275
Maydon	21,907 km2 (8,458 mi²)
Markazi balandligi	4767 m
Aholisi  (2012)	790 044
Vaqt mintaqasi	UTC+1
Telefon kodi	+31 020
Pochta indeks(lar)i	10xx10xx
Avtomobil kodi	01 – 09, (10, 30 – eskisi)
Amsterdam

Amsterdam shahri suv toshqinlarini nazoratga olish maqsadida toʻsilgan Amstel daryosining boʻyida tashkil etilgan. Shahar nomi toʻgʻon soʻzining mahalliy lingvistik oʻzgarishidan kelib chiqqan. Dastlab XII asrning oxirida kichik baliqchilar qishlogʻi boʻlgan Amsterdam Gollandiyaning oltin asrida (XII asrda), Gollandiya iqtisodiy qudratli boʻlgan paytda yirik jahon portiga aylanadi. Amsterdam oʻsha davrda moliya va savdoning yetakchi markazi edi. XIX—XX asrlarda shahar kengayib, koʻplab yangi mahallalar va shahar atrofida yangi binolar qurilgan. Amsterdam kanallari va 19-20-asrdagi Amsterdamning mudofaa chizigʻi (Stelling van Amsterdam) YuNESKOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan. 1921-yilda Amsterdam munitsipaliteti tomonidan qoʻshib olingan Sloten shaharning eng qadimgi qismi boʻlib, IX asrga tegishli. Shahar uzoq vaqtdan beri ochiqlik, liberallik va bagʻrikenglik anʼanalariga ega. Velosiped shaharning eng koʻp foydalaniladigan transport turi boʻlib, butun shahar boʻylab koʻplab velosiped yoʻlaklari mavjud.

Amsterdamning asosiy diqqatga sazovor joylariga shahar hududidan oqib oʻtuvchi tarixiy kanallar kiradi. Rijks muzeyi – Gollandiyaning oltin davrini aks ettiruvchi sanʼat namunalarining keng toʻplamiga ega davlat muzeyi. Amsterdamda shuningdek, Van Gog muzeyi, Amsterdam Qirollik saroyi va sobiq meriyasi (stadhuis) joylashgan Dam maydoni, Amsterdam muzeyi; Stedelijk muzeyi, Amsterdam Ermitaji, Concertgebouw konsert zali, Anne Frank uy muzeyi; Het Scheepvaartmuseum, Heineken Experience, Natura Artis Magistra, Hortus Botanicus, NEMO, Qizil chiroq mavzesi va koʻplab qahvaxonalar joylashgan. Shahar oʻzining tungi hayoti yaʼni dunyoning eng nomdor tungi klublari (Melkweg, Paradiso) va festivallari bilan mashhur. Asosan oʻzining badiiy merosi, mukammal kanallar tizimi bilan mashhur; shaharning XVII asrdagi oltin davriga oid qiyofasining yaxshi saqlanib qolgani va mashhur gollandiyalik rassomning asarlari namoyish etiladigan Van Gog muzeyining tashkil etilishi har yili Amsterdamga millionlab mehmonlarni jalb qiladi.

1602-yilda tashkil etilgan Amsterdam fond birjasi dunyodagi eng qadimgi „zamonaviy“ qimmatli qogʻozlar bozori birjasidir. Amsterdam Gollandiyaning tijorat poytaxti va Yevropaning eng yirik moliyaviy markazlaridan biri, shuningdek, Niderlandiyaning madaniy poytaxti hisoblanadi. Gollandiyadagi koʻpgina yirik muassasalarining bosh qarorgohi shaharda joylashgan, jumladan: Philips konglomerati, AkzoNobel, Booking.com, TomTom va ING. Dunyodagi koʻplab yirik kompaniyalar Amsterdamda joylashgan yoki oʻzlarining Yevropadagi shtab-kvartirasini shu shaharda tashkil etgan. Ularga Uber, Netflix va Tesla kabi yetakchi texnologiya kompaniyalari kiradi. 2022-yilda Amsterdam Economist Intelligence Unit tomonidan oʻtkazilgan dunyodagi yashash eng yaxshi boʻlgan shaharlar orasida toʻqqizinchi va Mercer tomonidan oʻtkazilgan yashash sifati boʻyicha dunyo miqyosidagi shaharlar orasida atrof-muhit va infratuzilmasi bilan 12-oʻrinni egalladi. Shahar Savills Tech Citiesning 2019-yilgi hisobotida eng yaxshi texnologiya markazi sifatida dunyo miqyosida 4-oʻrinni (Yevropada 2-oʻrin) egallagan. Amsterdam porti Yevropada beshinchi yirik port hisoblanadi. Amsterdamning asosiy aeroporti Schiphol Gollandiyadagi eng gavjum aeroportdir. Dunyodagi eng gavjum aeroportlar orasida 11-oʻrinda turadi (Yevropada uchinchi). Gollandiya poytaxti dunyodagi eng koʻp madaniyatllarni jamlagan. Amsterdamda 177 millat vakillari istiqomat qiladi. Amsterdamdagi immigratsiya va etnik segregatsiya dolzarb masaladir.

Amsterdam taniqli rassomlar Rembrandt va Vinsent van Gog, XVII asr faylasuflari Baruch Spinoza, Jon Lokk, Rene Dekart va Anne Frankning vatanidir.

1170- va 1173-yillardagi suv toshqinlaridan keyin Amstel daryosi yaqinida yashovchi mahalliy aholi daryo ustida ko'prik va to'g'on qurib, qishloqni "Amestelledamme" (so'zma-so'z "Amsteldagi to'g'on") deb atashgan. Bu nomning eng qadimgi qoʻllanilishi 1275-yil 27-oktabrdagi hujjatda qayd etilgan boʻlib, u qishloq aholisini graf Floris V ga koʻprik toʻlovini toʻlashdan ozod qilgan. Ushbu hujjatda "Amestelledamme yaqinida yashovchi odamlar", ya'ni Amsteldagi to'g'on qayd etilgan. 1327-yilga kelib, qishloq nomi "Amsterdam"ga o'zgartirildi.

Eng qadimgi davr

Ilgari nam iqlimli geografik joylashuvi tufayli Amsterdamda Yevropaning boshqa davlatlariga qaraganda rivojlanish kechroq yuz bergan. Amsterdam atrofida dehqonlar bundan uch ming yil oldin joylashganlar. Miloddan avvalgi asrlarda ular IJ daryosi va uning irmogʻi Amstelning yuqori oqimida yashagan. Bu hudud, ayniqsa, soʻnggi bronza, temir va Rim imperiyasi hukmronligi davrida ham muhim mahalliy aholi punktiga aylana oldi. Amsterdamning Damrak va Rokin hududlarida olibb borilgan qazishmalar natijasida neolit va Rim imperiyasi davriga oid artefaktlar topilgan, masalan, Bell Beaker madaniyatiiga oid namunalar (miloddan avvalgi 2200-2000 yillar) va ishlov berilgan toshlar (miloddan avvalgi 2700-2750) topilgan. Bu artefaktlar Amstel daryosi qirgʻoqlari atrofida yarim doimiy yoki mavsumiy turar-joy mavjudligiga ishora qiladi. Hududda suv bilan bogʻliq muammolar nazorat qilinmaguncha, doimiy yashash imkonsiz edi, chunki bu davrda daryo boʻyi va Amstel qirgʻoqlari doimiy yashash uchun juda nam edi.

Moliya

Amsterdam Niderlandiyaning moliyaviy va biznes poytaxti hisoblanadi. Banklar va korporatsiyalar soni boʻyicha Yevropaning eng yirik shaharlaridan London, Parij, Frankfurt va Barselonadan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Niderlandiya Banki, ABN AMRO, Akzo Nobel, Heineken, ING Group, Ahold, TNT Express, TomTom, Delta Lloyd Group, Booking.com, VimpelCom Ltd va Philips kabi tashkilotlarning shtab-kvartirasi Amsterdamda joylashgan. Shaharning tarixiy markazida hali ham ba'zi kompaniyalarning ofislari mavjud, ammo ularning aksariyati janubiy qismida joylashgan.

Amsterdam fond birjasi dunyodagi eng qadimiy va Yevropadagi eng yirik fond birjalaridan biri hisoblanadi. U shahar markazidagi Dam maydoni yaqinida joylashgan.

Sanoat

Amsterdam hududida elektrotexnika va mashinasozlik sanoati korxonalari joylashgan. Ayniqsa samolyotsozlik, kemasozlik, kimyo va yogʻochni qayta ishlash sanoati, neftni qayta ishlash rivojlangan. Bundan tashqari, shahar olmos kesish va savdo markazidir.

Niderlandiya poytaxti yengil sanoati bilan mashhur. Respublikada sanoat tovar ayirboshlashning 50 foizga yaqini shu yerda jamlangan. Oziq-ovqat ishlab chiqarish qahva, tamaki, kakao, kokos moyi, kartoshka, don va qand lavlagini qayta ishlashga asoslangan.