Kana ka knlbangan na o 89,342 sq km（hangan na o Tg112）(knlbanga dxgal o 88,802 sq km, knlbangan qsiya o 540 sq km).

Kana ka sejiqun o niqan 8,185,384 hiyi.

Gaga Amman ka pusu alang paru, jiyax 25 idas 5 ka jiyax skrayan klwaan.

Manu ka dxgal Jordan ga wada sugan 11.40% ka dxgal qpahan, 1.10% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 87.50% na.

Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Abdullah II of Jordan, pnaah hngkawas1999 idas 2 jiyax 7pnrajing kmlawa klwaan.

 

 

cinkhulan sa knita’ sa brbiru’

Yetan(約旦 )

Yetan Hasimu wangkwo (Kari Arapo: الأردنّ) ngalan dha Yetan tmhangan, wa mniq tuiril na qnlhangan Congtong, tudaya u msdalih Syuriya, tunarac u msdalih Irake, tunarac hunac u msdalih Sauti Arapo, tuiril u msdalih Israyru mi Paresutan.

Ucilung huqil pa wa mniq kcka tuayus qnlhangan Yetan, Ucilung tanah u wa mniq tuiril hunac balay kiya. Quri so tlayan mccbu pa, wa mniq pnstrngan Oco mi Asia mi Ahuyrika ka Yetan. Sotu Anman ka knhbaraw bay sediq alang mkbrnux Yetan, kiya ka pusu bay keyjay, seyji mi bungka.   

Pnyahan hangan(詞源)

Pnyahan hangan qnlhangan Yetan pa pneyyah tndxral tuiril daya yayung Yetan. Kiya mi hangan yayungYetan pa ya bay kndadax kari San joku knpriyux ka “Yarad”, dungus na u “mquri hunac (mqluluy)”. Quri so rikisi u ngalan dha Way Yetan (Transjordan) ka nniqan Yetan saya, dungus niya u “Hmrinas yayung Yetan”, kiya ka tmiyu yayung Yetan na sipaw tunarac.

Mniq kcka patas smudan pnsdhuwan dmuwi “Mksipaw yayung Yetan” ka tmiyu nniqan Yetan. Cbiyaw bay ka Arapo nyeyntayci u dmuwi “Jund Al-Urdunn” tmhangan yayung Yetan, dungus niya u mntna kari Sanjoku “Yarad”. Isuran jitay u dmuwi “Jund Al-Urdunn” ririh sa nniqan heytay msdlih yayung Yetan. Mquri tunarac mccbu heytay jyujika cida pa, dmuwi “Oultrejordain” ririh sa nniqan tunarac yayung Yetan.   

Kngkawas 1946 idas 5 diyax 25 cida, mnhdu dnurun qmlahang Ingkoku, muda pusa kari dukuricu ka Hasimu bukung Yetan, tnlutuc Hasimu ka muda qmlahang.

Rikisi(歷史)

Jitay cbiyaw Yetan(古約旦時期)

Hmrinas 200,000 kngkawas brah cida, tna niqan sediq ka mniq Yetan. Alaw ka nniqan qnlhangan Yetan pa mknlelu nniqan kndadax Ahuyrika mquri nganguc pkrana, nniqan Yetan u ou bay hniti nniqan smudal btunux jitay “ya bay 2 knbkiyan kngkawas”. Jitay cida pa mniq mkngahu langu Hujaw niqan hniti nniqan qqiya dnuwi dha ka sediq cida. Kawku sweycya u mniq niqan 14,500 kngkawas rikisi na Natuhun (Natufian) bungka hniti nniqan sndiyal mncbiyaw bay pang kana jeynseykay, hniti nniqan niyi pa wa mniq bbnaqi mbbuyu tunarac daya Yetan saya.

 

Burah btunux jitay(10,000-4,500 BC), dsediq u kndadax ummaduk llmamu mquri pkrana qmpah ppwalang. Anmam tunarac na Ayencyacaar (Ain Ghazal) ka jitay niyi mncbiyaw bay alang uri, dsediq u mniq hniti nniqan kmari sndiyal 10 hnyuwan sediq snalu seykay, smnalu brah kongyeyn kngkawas 7250 ka kiya.

Teleilat el Ghassul ka jitay dong mi btunux kdhaun dmuwi (4500-3600 BC) na alang uri.

Cing dong jitay (3600-1200 BC) hana prading, hwangyu sing alang mkbrnux mi sucng congsin prading mniq Rihwante tuhunac sndalan. Watihuy (Wadi Feynan) ka nniqan knou bay yahan kmari dong. Nniqan Congtong na mawyi mi mnkksa ka sediq u miyah dhuq tubaraw balay. Nganguc Yetan na alang u knbeyhing bay pcriyu mniq nniqan mttuku bay qsiya mi mndungus bay pkrana mhuma ppnwalang. Cbiyaw Ayci pa wada na ngalun tndxral qnhlangan dh aka Rihwante mi yayung Yetan mkngahu.

Xiluy jitay (1200-332 BC), wada mstabuy ka biyax Ayci daw, Nganguc Yetan u wada ngalun Yamun, Moya, Itong ttuku bukung. Wa mniq tubaraw brnux ka Yamun, wa mniq tubaraw dxral tunarac Ucilung huqil ka Moya, wa mniq tuhunac Moya mi Ucilung huqil ka Itong. Dmuwi kari San joku ka dhiya, kiya mi wada dha ngalun alang qnpringan ka dhiya mi uxay qnlhangan.

 

Mniq Nganguc Yetan na tuturu wangkwo niyi pa knttu muda mtdiyal ssiyaw qnlhangan dha. Bukung Moya u mniq brah kongyeyn kngkawas 840 cida mnuda phiyu Misa btasil bntasan jiyi, btasil bntasan jiyi pa tndahu hiya nanaq kluwanan ssmnalu niya mniq kcka qnlhangan Moya, wa spatas hiya ka wada mbiyax mccbu Israel ka hiya. Btasil bntasan jiyi niyi pa kiya ka hicyo bay smdhu pkla bntasan rikisi Kari Utux Baraw. Ya bay brah kongyeyn kngkawas 700 cida Burah Yasu tikwo ka qmlahang Rihwante cida, wada sbliqan mbbari quri Syuriya mi Arapo ka dWangkwo niyi. Brah kongyeyn kngkawas 627 cida, wada mthlah ka Yasutikwo daw Burah Babirun wangkwo ka rmirih kana tndxral dha. Dwangkwo niyi pa mniq brah kongyey kngkawas 597 cida mniq tnlbuwan kcka Yerusalem u mnuda dmayaw Babirun wangkwo knrmux cnbu Yoda wangkwo, kiya mi mk10 kngkawas daw tbrinah Babirun dungan. Kana dwangkwo niyi u wada ngalan tnqliyan tnuda, mnuda qnlhangan Posu tikwo mi Yarisanda tikwo daw, ya bay mniq brah kngyeyn kngkawas 63 cida, wada yahan knrmux mi qlhangan Roma ka Yamen, Moya, Itong.

Kutyeyn jitay(古典時期)

Brah kongyeyn kngkawas 332 cida, Yarisada tati muda mmangal Posu iiyax cida pa wada runan waya Sira ka nniqan Congtong hiya. Wada mrdang brah kongyeyn kngkawas 323 BC cida ka Yarisanda, wada ulkan psuwan cyangcyun ddeysi na kana ka tndxral niya, Nganguc Yetan pa dhdanan bay daw Toremi wangkwo mi Sayryoku tikwo ka smatang ngalun dha pplkan dungan.

Sediq Napatay pa mniq brah kongyeyn kngkawas 169 cida mniq tuhunac Itong phiyu Napatay wangkwo. Bukung Napatay ka qmlahang kana eelu mawyi Nganguc Yeytan, kiya mi wada mkYayung Tanah klelu mquri tuhunac dhuq Hancu bnqi mbbuyu, mquri tudaya ka dhuq Darmeseq, mnllbu bay diyax qmnlahang alang mkbrnux kiya (brah kongyeyn kngkawas 85-71 BC). Peytera cng ka sotu na Napatay wangkwo, pnhiyu smnalu Napatay wangkwo kongyey tu1 seyki ka kcka alang mkbrnux Kacuni sntyen, ya bay ngengalun habung bukung qnlhangan hiti.

Brah kongyeyn kngkawas 63 cida, Kenayus Pangpey pa dmudul hheytay Roma knrmux Rihwante mi wada mangal biyax qmlahang nniqan hiya, prading lmutuc 4 kbkuy qmlahang ka Roma. Kongyeyn kngkawas 106 cida, Hongti Roma Turacn rmqun Napatay wangkwo kiya mi sbrnahun na phiyu dungan ka Cyunwang tataw. Nganguc Yeytan, Paresutan mi Syuriya kcka nniqan tuhunac ka Sirahwa cngpang, wada pspuwan Roma mssli Tekaporis, kiya mi pdngusun na so qmlahang dhiya nanaq

Koyeyn kngkawas 324 cida, wada ptraqil mcida ka Roma tikwo. Nganguc Yetan u wada qlhangun Tunarac Roma tikwo, kiya mi lmutuc dhuq kongyeyn kngkawas 636. Paycanting tikwo jitay, malu bay knrana niya ka Nganguc Yetan. Alaw Cyunsutanting tati ka mniq kongyeyn kngkawas 390 cida phyuwan niya snhiyan qnhlangan ka Kiristokyo, knkingal alang Nganguc Yetan pa niqan pnrhulan Kiristokyo kana, mniq tuhunac Anman ka Ummar-Rasas u sndiyal hmrinas 16 pnrhulan Paycanting jitay. Pnrhulan Yakepa pa pnhiyu smmalu jitay niyi uri, kiya mi ngalan dha kana jeynseykay tu1 seymong bay pnhiyu pnrhulan, knama bay pnhiyu ka pnrhulan u kndadax pnhiyu ssapah sbrnahan smmalu pnrhulan. Mntna jitay niyi ka Peytera cng pa alaw wada mtutuy ka hayyun mi wada mtuting.

Tunarac Paycanting tikwo ka Sasang wangcaw pa mbiyax bay cida u mnuda qmlahang Nanguc Yetan uri.

Isran jitay(伊斯蘭時期)

Kongyeyn 629 cida, Paycanting tikwo mi Cyasan wangkwo mniq Karake saya wada dha ini baka ka heytay Musrin, hmtur dhiya mcbu Rihwante. Kiya mi Paycanting tikwo mniq kongyeyn 636 cida mccbu Yaarmuke pa mniq Nganguc Yetan wada ini baka Musrin. Wada uka ka Nganguc Yetan daw wada yahan umluk Musrin ka Darmeseq uri, mniq Darmeseq phiyu Weymaya wangcaw ka dhiya.

Weymaya Harihwa (Umayyad Caliphate）ka babaw wada mrdang na 4 Harihwa na tu2, mniq Nganguc Yetan phiyu ou bay tyawpaw ka dhiya. Apas Harihwa mniq bsiyaq bay uuda seyji daw mniq kongyeyn 750 cida wada dha spoxun ka Weyma wangcaw, kiya mi phyuwan Paketa ka sotu. Apas wangcaw (kongyeyn 750-969) jitay mnhbaraw tnualang Arapo u mquri tudaya thdil mtmay Rihwante, mntna jitay cida nniqan Nganguc Yetan pa alaw mtutuy ka hayyun mi wada stabuy da. Kndadax cida ka Nganguc Yeytan pa spuda diyax pa wada yahan qmlahang Hwatima wangcaw (kongyeyn 969-1070), Yerusarng wangkwo( kongyeyn 1115-1187).

Heytay jyujika mniq Nganguc Yetan phiyu ou bay cngpaw, kiya ka knkana Mongtero mi Karaka. Alaw ka modakar hetay jyujika, Ayubu wangcaw u wada phiyu Acyeyrong cngpaw, kiyami snbarah smmalu duma smudal cngpaw ngalan dha cyunsu yawsay. Kngkawas 1187 cida, mccbu Hating mniq Nganguc Yetan tudaya, msdalih langu Tipiriya mnuda mccbu, wada ini baka Ayubu wangcaw ka Heytay jyujika (kongyeyn kngkawas 1187 dhuq kngkawas 1260) ka sediq pnhiyu Sarating. Qlhangan Ayubu wangcaw ka tnualang Nganguc Yetan pa wada ngalan Musrin pusu balay cawsng congcican, mklelu Syuriya dhuq Hancu mquri Maycya.

Mamuruke wangcaw (kongyeyn kngkawas 1260-1516) lmutuc dmuwi ou cngpaw na Ayubu wangcaw jitay, kiya wada plbangun smmalu dungan. Mniq bukuy kcka seyki pa, snturung Mongku mquri tuiril mcbu ka Nganguc Yetan, binaw Mongku u mniq kcka mccbu Aincarute cida wada ini baka da.

Kongyeyn kngkawas 1516 cida, Butay Etuman Harihwa ka wada mangal tndxral Mamuruke wangcaw. Nganguc Yetan na tnualang ppnwalang u mniq tu16 seyki wada pkla kingal msblayaq mttuku bay jitay, binaw bukuy daw wada mtuting da. Etuman tikwo pa ini sparu qmita nniqan Nganguc Yetan, kiya mi so bay uka ka qnlhangan seyhu, wana kawas kawas muda mangal jeyking cida u hana pcriyu

Mniq Etuman qmlahang brah 3 seyki cida pa, hbaraw bay sediq Syuriya mi Hacu na sediq Arapo Peytuin ka miyah thdil kcka nniqan Nganguc Yetan, kiya ka knkana Adwan, Bani Sakhr mi Howeitat. Dhiya pa wada mangal Nganguc Yetan knkingal nniqan, alaw ka seyhu Etuman u ini bay pusa lnglungan qmita dhiya, so kiya wada so bay uka seyhu qmlahang lmutuc beytaq tu19 seyki. So niyi u kiya ka snrdingan muda Wahapipay undo (kongyeyn kngkawas 1803-1812).

Kongyeyn kngkawas 1818 cida, Etuman-Sate mccbu, laqi na Muhanmote Ali (congtu Ayci) Iburasin Pasya pa pnlawas na Etyman Sutan u wada pkngatun ka Tu1 Sate wangkwo. Kongyeyn kngkawas 1833  cida, Iburasin Pasya mi Etuman u ptraqil ka ddha niyi, kiya mi wada qmlahang Rihwante. Alaw qmraqil qmlahang ka hiya, mniq kongyeyn kngkawas 1834 na Parestan wada snturung mntxan ini ptungus ka nongmin ciyi. Al-Salt mi Al-Karak ddha alang mkbrnux Nganguc Yetan pa alaw wada umling mpdudul nongmin ciyi, wada ptayun butay Iburasin Pasya. Mccbu Ayci-Etuman pa (kongyeyn kngkawas 1839-1841) wada pqhdu qnlhangan na Ayci, Etuman dungan mangan biyax qmlahang.Iburasin Pasya jikeyng daw, Etuman mprading smatang pbtraw qmlalang mniq nniqan Syuriya ka hiya, Nganguc Yetan ka wa kcka uri. Kngkawas 1864 u wada kndudul smalu ka sweycu mi knpriyux ddaun knpriyux (Tancumayte), wada mrana kana ka qpahun ppnwalang mi tnualang, binaw duma nniqan Nganguc Yetan u mdakar balay uri. Quri so pnhiyu singcng cikwan, cngping cutu mi mchdil jeyking daw, prading niqan pspaux ka nniqan qnlhangan Etuman. Tnualang Nganguc Yetan pa mndha pspaux; Shoubak(kngkawas 1905) mi Karak(kngkawas 1910) ka wada muda beyhing bay qnlqilan dha.

Pnhiyu kongyeyn kngkawas 1908 cida ka Hancu elu kisya pa wada hmqangaw Nganguc Yetan, mllutuc Istanpaw mi Maycya, pusu sntangan na u pslxan uusa dha cawsngce, kiya mi pkbiyax biyax qnlhangan Etuman mniq Arapo snghwen.

Nganguc Yetan saya(現代約旦)

Babaw Tumntxan mccbu jeynseykay daw, wada rmirih Kwoci ryeynmon qmlahang ka Nganguc Yetan. Kngkawas 1921 cida, Ingkoku pa ngalan na tnuayus ka yayung Yetan, ngalan dha Parestan tmhangan ka tuiril, tunarac u ngalan dha Nganguc Yetan tmhangan kiya. Wa mniq tunarac phiyu kingal dmka so bay qnlhangan qnlhangan Sutan ka Ingkoku, phiyu Hancu kwowang tu2 laqi Haysan Abutura isu ka Nganguc Yetan cyocang. Kngkawas 1946 idas 5 diyax 25, wada mangal dukuricu ka Yetan, Abutura ka wada phyuwan bukung (Aymiar, kiya ka qnlhangan yeynso), hangan qnlhangan ka Nganguc Yetan Hasimu wangkwo; kngkawas 1948 cida Yetan ka wada mangal yayung Yetan sipaw tuiril na nniqan Parestan. Kngkawas 1950 idas 4, yayung Yetan sipaw tuiril mi sipaw tunarac u wada pspuwan mi tmhangan Yetan Hasimu wangkwo, kana ida nsipaw tuiril na sediq Arapo pa wada mnkongmin qnlhangan Yetan.

Dmkuh sediq Parestan ka Yetan, mdakar Israel phiyu qnlhangan ka Yetan. Mtumal tumntxan Qnlhangan Arapo mnsupu mccbu Israel. Wada ini baka ka qnlhangan Arapo daw, Yetan ka wada mangal qmlahang sipaw tuiril. Kngkawas 1967 cida Yetan mi Ayci, Syuriya pa msupu musa mcbu Israel mccbu dungal. Israel ka wada mangal yayung Yetan nniqan sipaw tuiril mi kana Yerusalem. Babaw mnccbu daw smruwa mntosyang na sediq Yetan btinah miyah Yerusalem ka Israel dungan, qmlahang Dwiyaq Sapah Thmkuwan na Cingcnsu. Mndha kcka mccbu niyi pa, niqan hbaraw bay sediq mqraqil Arapo kiya ka knkana Yetan kongmin u qduriq musa yayung Yetan sipaw tunarac, so krinah mrana ka biyax dha sediq Parestan mnniq Yetan. Quri so wada mrana ka sediq Parestan pa, ini bay qqaras ka dllutuc bukung Yetan. Kngkawas 1970 u, babaw msnpusal umluk skoki ka cyeyhwang cucu Parestan daw, prading cnbu dhiya uri ka Yetan da, so niyi pa maku bay dndulan kana ka Arapo seykay. Mniq tnuayus tudaya Yetan hiya ka Syuriya, pssli butay tangku pquri Yetan pprik. Kngkawas 1970 idas 9 diyax 22, miyah dmudul psbalay ka waycyawpu kaygi Arapo mniq Kayro, wada ini pccbu ka ddha dha, binaw thiti dungan u niqan ttiping mccbu niya na. Beytaq kngkawas 1971 idas 7 cida, wada sliwaq Yetan kndadax nniqan qnlhangan dh aka Parestan cyeyhwang cucu.

Mniq kngkawas 1973 na kcka Mccbu psruwa qnquwan pa, tnuayus Yetan mi Israel u ini sangay pccbu. Binaw Yetan u snkaul kingal biyax ryu heytay mtmay Syuriya, hhmtur butay Israel hiya. Ini tumal kngkawas 1991 na Mccbu Hayway ka Yetan.

Nniqan Lnlingay(地理)

Knlbangan Yetan u 89342 pinghwang kongri, tudaya u msdalih Syuriya, tunarac u tmsiyaw Irake, tuhunac pa lmutuc Sauti Arapo, tuiril u mtsiyaw Israel (sediq Yetan pa ngalan dha Parestan). To bay so bbaraw bbrnux, haypa 650 dhuq1000 meyta. Tuiril u niqan ayu yayung Yetan, tunarac mi tunarac hunac u mbbuyu bnaqi, wada danan lhuwan ddwiyaq tudu Yaparin. Kana qnhlangan pa malu danan tmabun ka dxral pa 4% kana qnhlangan. Wa mniq Yakepawan pa, niqan kingal tiping ratuc elu mkngahu ucilung ka Yetan. Ucilung Huqil u wa mniq tuirl na Yetan, kiya ka tnuayus na pnspuwan dha Israel. Knbraw bay dwiyaq u dhuq 1854 meyta, Ucilung Huqil turbuq bay u mtruma ucilung 408 meyta, kiya ka turbuq bay kana ticyo.

Knkarac(氣候)

So kana nniqan u knkarac mnYajetay mbbuyu bnaqi, dwiyaq tuiril u knkarac mnTiconghay; qnyuxan qsiya kngkawas u 100 dhuq 700 hawmi.

Cyunsu(軍事)

•  
  83 su hwocyeynpaw snalu Cyokoku
•  
  Yetan F-16.

 

Heytay Yetan pa mnCongtong kingal tucka sing Syunnipay ucwang riryang ya bay mk10 knbkiyan hiyi sediq, so tqlahang ka nniqan lnlingay mi tukubeycu ka rikisi snhiyan qnhlangan, kiya ka ana uxay so niqan bay biyax mcbu ka butay dha u, kiya mi tqlhangan bay txtaxa qnlhangan ka biyax dha.

Mniq so ini pndungus uuda na kcka Congtong pa, muda so snklwiun ka uuda dha kwohwang, msupu tuiril mi Israel pkmalu, binaw ida msupu Syunnipay na Sauti Arapo, Seyeypay na Irang lmutuc knmalu bay pnluban uri, babaw 21 seyki daw msupu mtutuy binaw msthiyaq bay Cyokoku u so smatang pkrana pnluban dha quri mcbu uri, so niyi knluwanan cngce u malu niya pa malu mangal ou bnriyan ddiyun mcbu qnlhangan icil kiya mi pkmlih ppayis, so mqriqu niya u twohwang pingheng na sowan, binaw so tqlahang ka nniqan lnlingay ka knbeyhing bay bbrihan dha, malu sntama so niyi muda knbeyhing bay dngusun dha.

Wada mtutuy ka qnlhangan Isran daw, pnsliyan dha kcka sntangan Harihwa u, kndadax bnkuwan patas llutuc qmita niqan bay dungus muda rmirih lmutuc phyuwan bukung ka llutuc bukung Yetan saya ka llutuc sunca haya Harihwa mi mplutuc na saya pa, mkala tnllutuc Sauti Arapo ka kndungus niya, so kiya quri so mcbu qnlhangan Isran u niqan bay dungus n aka Yetan dungan, wada so pdungus tuiril mi knhbaraw qnlhangan Syunni smatang pkmalu dhiya kana.

Seyji(政治)

Yetan u qnlhangan na cyuncu risyeyn, bukung qnlhangan u niqan mndungus bay biyax, dmudul heytay, kiya ka knkana seyji mi knbeyhing biyax na waycyaw, niqan biyax psdhu phiyu congri, dmuwi biyax ppsli, umalax kokomin gikay uri, ging baraw giying u bukung qnlhangan ka pnsdhu phiyu niya, ging truma giying u spuda seyngkyo kiya. Mnhdu dukuricu ka Yeta pa ou bay diyax pa, bukung qnlhangan Haysan tnlutuc tnsapah na Hasimu ka bukung qnlhangan Yetan, kiya ka pusu pnhiyu Isrankyo na llutuc Muhanmwote. Laqi qbsuran bukung qnlhangan Husan Abutura 2su ka bukung qnlhangan saya, mniq kngkawas 1999 cida lmutuc phyuwan bukung qnlhangan.

Wa mniq tnuayus nniqan Asiaco, Oco, Congtong ka Yetan, kiya mi quri so seyji pa nniqan niya u ini bay pndungus, hbaraw bay biyax ka mniq hini mhraw rqnux: Amirika, Suryeyn, Ingkoku, Israel, txtaxa qnlhangan Arapo mi kcka qnlhangan Yetan knhbrawan sediq tnhdilan Parestan. Mniq so niyi kcka hbaraw bay biyax seyji mi sntangan dha, smatang ming kingal malu ksanan elu ka Husan, so knhuway ka waycyaw cngce niya u wada qmlahang pusu biyax mi pkskingal qnlhangan Yetan. Ana so mniq iyax diyax niyi ka Congtong, wada muda snpusal mccbu mi bnburan, syakay Yetan pa snrdingan u ida mdhu. Haysan ka mnpusal mppqilun dha. Kngkawas 1989 cida wada na psbrnahun dungan ka seyngkyo kokomin gikay; kngkawas 1994 cida, wada matas patas pnsdhuwan psblayaq tuhuy Israel ka hiya.

Spuda pnwaya Yetan saya, ana so spuda seyngkyo pnhyuwan ka ging kokomin gikay, binaw mquri dmkuh seyhu ka dhiya, kiya ka knkana pskingal lnglungan bukung qnlhangan na ssedia tnualang.

Snbburah Syeyncng(憲政改革)

Mniq so dndulan Phpah Mwori keming, malan ka mnniq mqrinuc ka 1/4 sediq Yetan cida, uka qqpahun ryu u 14%. Musrin mnswayikay ka lmawa kana sediq Yetan mtutuy, knpstutuy snbburah seyji mi keyjay, smatang spuda seyngkyo phiyu burah seyhu. Kngkawas 2011 idas 1 diyax 29 cida, mniq klelu Anman u niqan 5,000 hiyi sediq ka swey yosing, kiya mi dmuwi splawa Yetan ka bawa dha; ya bay 2,000 hiyi sediq ka wada muru dndulan Musrin mnswayikay, mniq alang mkbrnux icil kangyi. Kngkawas 2011 idas 2 cida, bukung qnlhangan Yetan pa wada umalax seyhu dndulan sosyang Samiar Rihwayi, kiya mi lmawa sosyang brah Maruhu Pasite ka muda pssli phiyu burah seyhu neyke, wada kasi prading “balay bay” snbburah seyji.

Kngkawas 2011 idas 6 cida, bukung qnlhangan Abutura u mniq treybi rmngaw kari pkla snbburah pnwaya seyngkyo, kiya mi nxan daw neyke u spuda knhbrawan pay gikay ka muda pssli phiyu, uxay spuda bukung qnlhangan ka kasi psdhu phiyu. Rmngaw ka hiya: “Sntangan mu yaku pa snbburah ka pnwaya seyngkyo daw, qulung muda qmlahang kokomin gikay ka rmirih kana sediq Yetan.” Kngkawas 2016 idas 2 diyax 23 cida, Yetan truma giying u spuda mn6 so bay marasong pnssliyan kaygi, wada pdanan ka kngkawas 2015 kokomin gikay pnwaya seyngkyo, mnhdu Yetan tu3 pusu bay seyji pnwaya snbburah (kiya ka knkana pnwaya cngtang, pnwaya tihwang cucu mi pnwaya scng), kiya mi wad kndadax 150 hiyi lihun 130 hiyi ka knhbrawan hiyi kokomin gikay conggiying. Pusu bay cnhdilan na kcka pnwaya seyngkyo u snbburah pnwaya seyngkyo, wada sbrahun ka “pnwaya 2 kipu” saya (1 kipu muda umaw sweyncyu hosweynjn, 1 kipu u umaw hnhangan kana qnhlangan sweyncyu cngtwan) wada sbrahun “murux 1 sweycyu” mi “pnway rmirih piri” na pnwaya rmaxan (phiyu hnhangan sweyncyu ka cngtwan, sweynmin u muda meytaq 1 kipu ddkhun na cngtwan hosweynjn).

 

Cngce mquri nganguc(對外政策)

Waycyaw cngce qnlhangan Yetan u ida so kknhuway muda, snrdingan na u tuhuy qnlhangan tuiril pa so niqan malu pnluban, quri so snbeyhing bay pnluban dha Ingkoku mi Amirika. Mccbu Haywan cida, alaw ka lmutuc dmkuh Irake ka Yetan, kiya ka wada mowic ka pnluban dha quri qnlhangan tuiril, binaw beytaq saya pa, Amirika ka kana qnlhangan knbeyhing bay dnyawan dha quri Yetan. Kngkawas 1994 cida, wada mnhdu ppatas pnsdhuwan psblayaq ka Yetan mi Israel; mniq kcka qnlhangan Arapo pa, wana Yetan mi Ayci ka mquri Israel muda txtaxa ppatas pnsdhuwan psblayaq. Pccbu Irake cida u, wada mqraq ka Satamu cngcweyn cida, knbiyax bay muda dmudul ppwaluk ka hnyuwan na Yetan, pquri so mdhu mi blayaq Irake u niqan balay qnpah niya ka Yetan.

 

Singcng Hwahwen(行政劃分)

Psnakan mk12 sng ka Yetan, sngcang u pnsdhuwan phiyu bukung qnlhangan.

Knkingal sng u wada psnakan mk52 klelu (kari Arapo: ناحية，"nahia").

 

Keyjay(經濟)

 

Ini knbaka qsiya kana ka qnlhangan Yetan, kiya mi ini knbaka quri so kluwannan gasoring mi ida nkiyakwangcanpin, so kiya jeyking ka pusu balay pnyahan hbangan seyhu. Anman ka quri pusu bay qqpahun mbbari, Akapa ka murux bay rrduwan asu, pusu bay bbriyan qqiya u kasi ka sntama cinko, quri so sepin, puqan sinaw, qqiya dmuwi deyngki mi rulu pa ngalang ou bay jeyking kiya, so mrana ka nngalan hbangan mi ini shtur uri ka mbbariniya. Kawas kawas nngalan hbangan cinko ka Yetan pa ya bay nngalan hbangan na mk3 knou niya. Alaw smatang qmlahang ssediq tikuh nngalan dha hbangan, seyhu Yetan u pquri so buwah, bucun, sato mi gasoring (mchdil abura) mi so snrdingan ddiyun kndusan pa niqan nmalan dmayaw hbangan quri seyhu ka cngce.

Ini knbaka qsiya kana ka qnlhangan Yetan, kiya mi ini knbaka quri so kluwannan gasoring mi ida nkiyakwangcanpin, so kiya jeyking ka pusu balay pnyahan hbangan seyhu. Anman ka quri pusu bay qqpahun mbbari, Akapa ka murux bay rrduwan asu, pusu bay bbriyan qqiya u kasi ka sntama cinko, quri so sepin, puqan sinaw, qqiya dmuwi deyngki mi rulu pa ngalang ou bay jeyking kiya, so mrana ka nngalan hbangan mi ini shtur uri ka mbbariniya. Kawas kawas nngalan hbangan cinko ka Yetan pa ya bay nngalan hbangan na mk3 knou niya. Alaw smatang qmlahang ssediq tikuh nngalan dha hbangan, seyhu Yetan u pquri so buwah, bucun, sato mi gasoring (mchdil abura) mi so snrdingan ddiyun kndusan pa niqan nmalan dmayaw hbangan quri seyhu ka cngce.

Kngkawas 1991 cida ka tumntxan Haywan (Pwoswan) pccbu u wada pqraqil bay quri keyjay Yetan. Yetan u wada pkixun psangay rmirih saking. Knhbaraw bay sediq mqraqil Parestan ka kcka qnlhangan Yetan, so duma qnlhangan Haywan (Pwoswan) pquri dmayaw Yetan u, mquri qnlhangan icil qmpah ka sediq mpqpah, wada balay prrudu keyjay Yetan, wada bay ini pndungus mi mrrudu kana ka keyjay kana qnlhangan Yetan.

Abutura 2su bukung qnlhangan pa smatang pquri keyjay qnlhangan muda smpung snbburah, kcka hiya pa kiya ka knkana duma qpahun qnlhangan u syohwa, pkmalu quri lnlingay tocu, mtbiyax ming dnyawan nganguc, wada knpriyux keyjay Yetan knbsiyaq bay wada mlih mi quri so ini krana. Kngkawas 1999 cida mtmay pnsliyan scyey mawyi ka Yetan. Kngkawas 2004 dhuq kngkawas 2008 iyax cida wada mrana hmrinas 8% ka keyjay dha. Saking, mqrinuc mi uka qpahun pa ida kiya knbeyhing bay mqriqu keyjay na Yetan.

Kbhbrawan hiyi sediq(人口)

Kcka knhbrawan hiyi sediq Yetan pa ya bay 93% ka sediq Arapo, quri so minjoku icil u kiya ka knkana sediq Kawcyaso, sediq Sira mi sediq Yasu (kiya ka knkana llutuc sediq Arami cbiyaw) uri.

Qnlhangan tnpusu bay Isrankyo ka Yetan. Knkana knhbrawan hiyi sediq qnhlangan pa Syunnipay ka 97.2%, 2.2% ka Roma Tyeynskyo, Sira Tongcngkyo, Syuriya Tongcng kyo, Kepute Tongcng kyo, Yameyniya Tongcng kyo mi sinjya Burah kyo, 0.4 ka Bukyo, 0.1 ka Indu kyo, ini khrinas 0.1 ka Yodaya kyo, ini khrinas 0.1 ka Mincyeyn snhiyan, ini khrinas ka ini kklayi, ini dhuq 0.1% ka snhiyan quri icil (snpuwan kngkawas 2010).

36.6% knhbrawan hiyi sediq u ini khrinas 14 kngkawas, 3.4% ka hmrinas 64 kngkawas.

Knnrana knhbrawan hiyi sediq ka 2.89%. Hhuqil laqi rabu ryu ka 1.96%. Sntangan knudus ka 77.71 kngkawas.

Snhiyan(宗教)

Snhiyan sediq Yetan pa to bay smluhay Isran kyo, Syunnipay ka 97.2%, 2.2% ka Roma Tyeynskyo, Sira Tongcngkyo, Syuriya Tongcng kyo, Kepute Tongcng kyo, Yameyniya Tongcng kyo mi sinjya Burah kyo, 0.4 ka Bukyo, 0.1 ka Indu kyo, ini khrinas 0.1 ka Yodaya kyo, ini khrinas 0.1 ka Mincyeyn snhiyan, ini khrinas ka ini kklayi, ini dhuq 0.1% ka snhiyan quri icil (snpuwan kngkawas 2010). Sinjya Tongcng kyo mi Teyskyo mssli mniq Anman mi Mitipa su. Ana so mnqlhangan Isran, binaw ini pntna so Sauti Arapo, Aman, Yeymn na qnlhangan Isran mniqan bay mdhu knux snhiyan mi waya hntranan, mtrawah ka snhiyan, snjya ddha snhiyan u mtblayaq pqqita, ini ptraqil uri. Alaw sediq Yetan pa to bay mssesu bay Syunnipay, wada so ini hari ptraqil ka snhiyan daw, kiya ka mkrana ka keyjay dha Yetan.

Cyeynkang mi kyoyiku(健康與教育)

.Kngkawas 2017 cida smatang knudus dha Yetan pa 74.8 kngkawas. Pusu bay narux hnqilan dha pa quri mnarux tama baraq mi dara, kiya hiti niya u gang. Mk5 kngkawas ka llaqi muda pbeytaq imyaw ryu u 95% (snpuwan kngkawas 2002) Ddiyun qsiya mi kongkong weysng sesu puciryu u dhq 98% (snpuwan kngkawas 2015). 66% niya sediq Yetan u niqan pawsyeyn pqita narux.

Snbeyhing qmita kyoiku ka Yetan, muda mk10 kngkawas yiwu snrdingan kyoiku, sapah pyasan u ini ngali hbangan, tubaraw kyoiku pa uxay yiwusing skngalan smluhay kiya, pnwaya 2 kngkawas ka pyasan. Tu12 kkawas puting hiti pyasan daw, kana laqi muyas u kasi ka muda tumal huykaw (Tawjihi), spuda ndanan skeyng muda pusa hangan muyas tubeyhing pyasan.

Knkana qnhlangan pa niqan mk10 kongri tubeyhing pyasan mi mk17 ka suri tubeyhing pyasan, niqan hnhangan ka tubeyhing pyasan u wisu trahuc niyi: Tubeyhing pyasan Yetan (University of Jordan), tubeyhing pyasan Yaarmuke（Yarmouk University）, tubeyhing pyasan keci Yetan（Jordan University of Science and Technology）, tubeyhing pyasan Muta（Mo'tah University）, tubeyhing pyasan Are Peyta, tubey, tubeyhing pyasan Haysan, tubeyhing pyasan Paycya Ingyong. Niqan uri ka mk51 ka sapah pyasan congcwan yeynsyaw. Llaqi Yetan mmusa muyas ryu u 95%, knkana qnhlangan sediq ini kla mita jiyi ryu pa 7%.

Qntan ppatas(參考文獻)

• CIA
• 外交部
• List of current heads of state and government
• https://www.duhoctrungquoc.vn/wiki/zh/%E7%BA%A6%E6%97%A6(參考自中文維基百科)
• Tnhjil kari seejiq Watan Diro(瓦旦 吉洛) mtabug