Төрүн

Төрүн дьон быһыытын-майгытын ыйар сурумнуур хааччахтыыр. Төрүн баарын сүрүн соруга түмэт харысхала уонна эйэлээх буолуута. Төрүн үөскээһинин төрүөтэ - былыргы түмэттэргэ дьон олоҕун, үлэтин, бэйэ бэйэлэрин кытта сыһыаннарын сурумнааһын наардааһын. Эрдэтээҥҥи иллэргэ баайдар күүстээхтэр төрүнү бэйэлэрин туһаларыгар хайдах баҕарбыттарынан айаллара уларыталлара. Мантан сылтаан түмэт иһигэр элбэх айдаан харсыы тахсара. Кэлин дьаһахтыыр органнар тэриллибиттэрэ - парламент, курултай, конгресс. Бу дьаһахтыыр органнарга талыллыбыт политиктар дьаһахтары суруйан ылыналлар. Парламены куомуннаах олохтоохтор бүтүн талыыларга талаллар. Аныгы дойдуларга төрүн хайдах үлэлиэхтээҕэ Конституция диэн докумуоҥҥа (аактаҕа) суруллар. Түмэккэ уларыйыылар кэрэхтэр үөскээтэхтэринэ конституцияҕа онно сөптөөх саҥа дьаһахтар эбиллэллэр уонна баар дьаһахтар уларытыллаллар. Төрүн Конституцияҕа суруллубут курдук куомуннаахтарга барыларыгар кырдьыктабыллаах тэҥнээх буоларын туһугар илгэ Төрүн баһылыктааһына баар буолуохтаах. Бу өйдөбүлү былыргы грек философа Аристотель толкуйдаабыта. Кини санаатынан Төрүн баһылыктааһына диэн Төрүн биилигэ Дьаһалта биилигинээҕэр күүстээх буолуохтаах, Төрүн көнөтүк булгуччу толоруллуохтаах. Оччоҕо эрэ түмэт кырдьыктабыллаах сөптөөх буолар, киһи көҥүллэрэ харыстаналлар, диктатура буолара буойуллар.

Төрүн хайдах дьайыахтааҕа дьаһахтарга суруллар. Дьаһах хомуура кодекс диэн. Төрүн дьайыытын (Төрүннэтээһини) толорор органнар - дьүүл, полиция, хааччахтыыр тутумта. Кинилэр төрүн сиэрдэрин тутуспат дьону араастык дьастыыр (хааччахтааһын, салык, хаайыы) кыахтаахтар. Төрүнү юриспруденция билимэ үөрэтэр. Төрүн идэлээх киһи юрист дэнэр. Юрист идэлэрэ - дьүүлдьүт, прокурор, адвокат, нотариус. Төрүн омук култуура, итэҕэл, дьиэ кэргэн, түмэт үгэстэриттэн төрүттэнэр. Ведалар, Биибилийэ, Коран курдук итэҕэл битиктэрэ төрүн биир сүрүн төрүттэрэ буолаллар.

Былыргы түүрүк тыла: törün, törüg, töre (төрүүр, төрөтөр, төрүт), салгыы суолтата "дьаһах, үгэс". Моҕол тылын дүрэм (dürem, “сиэр”) өһө манна чугас.

Бары омуктарга төрүн сайдыытын историята икки кэрдиистээх: Үгэс төрүн уонна Суруллубут төрүн.

Үгэс төрүн төрүттэрэ: саҥарар тыл, үгэстэр, кэпсээннэр, хоһооннор, ырыалар, номохтор, өc хоhоонноро, уҥуох суруктар, мэҥэ таастар, битик таастар.

Суруллубут төрүн төрүттэрэ: дьаhахтар, дьаhах хомуурдара (кодекстар), история үлэлэрэ, уус-уран литература, юриспруденция үлэлэрэ, төрүн докумуоннара.

Түүрүк омуктар былыргы ордук биллиилээх төрүн төрүттээх мэҥэликтэрэ:

• Талас суруктара
• Судьа битигэ
• Алтун йарук
• Codex Cumanicus
• Хуастванифт
• Ырх Битиг
• Ыhык суруга
• Енисей суруктара
• Бугут суруга
• Эртис суруга
• Күл Тыгын битик тааhа
• Билгэ Хаан битик тааhа
• Күли Чора суруга
• Харсахпай суруга
• Орхон суруга
• Тоньукук суруктара
• Онги суруга

Төрүн үөрэхтээхтэрэ бу ордук биллэр төрүн чинчилэрин бэлиэтииллэр:

• Нормалааһыннаах (Төрүн бүтүн быһыы-майгы сиэрдэрин бигэргэтэр);

• Бүтүн булгулаах (Төрүн бука барыларга булгуччу дьайыылаах);

• Ил мэктэбиллээх (Төрүн ил күһэйиитин дьаһалларыгар тирэхтэнэр);

• Өй-дьулуур майгылаах (Төрүн дьон дьулуурун уонна төйүн көрдөрөр);

• Халыыптаммыт быһаарыылаах (Төрүн нормалара сорумдьу халыыптаахтар);

• Тутумталааһыннаах (Төрүн иһиттэн дьүөрэлээх сурумнаах механизм).

• Континентал төрүн
• Бүтүн төрүн
• Социалист төрүн
• Итэҕэл төрүнэ

• Төрүн баһылыктааһына
• Төрүн төрүттэрэ
• Төрүн нормата
• Төрүннээх ил
• Киһи көҥүллэрэ
• Дьүүллэбил
• Биилик арахсыыта
  • Дьүүллүүр биилик
  • Дьаһахтыыр биилик
  • Дьайар биилик

• Дьүүл
• Сэбилэниилээх күүстэр
• Полиция
• Хаайыы
• Бюрократия
• Куомун түмэт

• Иллэрдээҕи төрүн
• Конституция төрүнэ
• Салалта төрүнэ
• Куомун төрүнэ
• Буруй төрүнэ
• Кэтэх төрүн
• Түмэт төрүнэ
• Сөбүлэҥ
• Деликт
• Баай төрүнэ
• Прецедент төрүнэ
• Эрэмньи төрүнэ
• Статут төрүнэ
• Үлэ төрүнэ