Киев

Дойду хотугулуу киин өттүгэр баар, Днепр өрүскэ турар. Олохтоохторун ахсаана 2,611,300 (2001). (журналистар ааҕыларынан өссө улахан), Инньэ гынан Киев Европа улахан куораттарыттан 8-с миэстэни тутар. Аан дойдуга Украин тылынан саҥарар куораттарыттан ордук улахан куорат буолар.

Киев Київ
Flag Coat of arms
Координаталара: 50°27′00″ с. ш. 30°31′24″ в. д. / 50.45000° с. ш. 30.52333° в. д. / 50.45000; 30.52333 (G) (O)
Дойду	Украина
Олохтооhуна	V үйэ
Cалалтата
- Баhылык	Кличко Виталий Владимирович
Иэнэ
- Total	839 km² (323,9 sq mi)
Үрдэлэ	179 m (587 ft)
Олохтоохторо (2008 census)
- Total	2,819,566
- Чиҥэ	3299/km² (8544,4/sq mi)
Кэм курдааһына	EET (UTC+2)
- Сайын (Сайыҥҥы кэм)	EEST (UTC+3)
Почта кода	01xxx-04xxx
Area code(s)	+380 44
Массыына нүөмэрэ	AA (before 2004: КА,КВ,КЕ,КН,КІ,KT)
Сайт: http://www.kmv.gov.ua

Киев Илин Европа биир улахан промышленность, билим, үөрэх, культуура киинэ буолар. Бу куоракка үрдүк технологиялаах хампаанньалар, үрдүк үөрэх институттара бааллар. Куорат транспортнай инфраструктурата олус киэҥ, ол курдук Киев метрота үлэлиир.

Куорат аата Кый диэн Киев биир олохтооччуттураыттан биирдэстэрин аатынан ааттаммыт.

Киев - Европа биир эргэ куораттарын историята хас даҕаны кэм кэрдиитигэр арахсыан сөп. V-с үйэ бириэмэтигэр атыы-эргиэн киинэ буола сылдьыбытын туһунан толкуй баар. Славяннар тохтуур сирдэригэр Скандинавияттан Константинопольга дылы барар суолга баара. IX үйэҕэ Викингтар кыайан ылыахтарыгар дылы Хазардарга бас билинэрэ. Варганнар бас билэр бириэмэлэригэр Киев Руcь киин куората буолбута. 1240 сылга монголлар сэриинэн киириилэрин кэнниттэн толору кэһэтиллибитэ ол иһин өр сылларга сабыдыалын сүтэрбитэ. Тыа сирин курдук кыракый сибээстээх куорат буолан хаалбыта, тоҕо диэн аттыгар улахан Литва уонна Польша уонна Россия курдук улахан арыаллаах сэргэстэһэ олороро.

XIX үйэ бүтэһигэр Арассыыйа Империятын индустриальнай революциятын бириэмэтигэр үрдээн тахсыбыт. Украина национальнай республикатын 1917 сыллаахха тутулуга суох буолуутун биллэрбитин кэнниттэн Киев киин куоратынан биллэриллибит. Ол кэнниттэн Украина Советскай Социалистическай Республикатын тутаах оруолун оонньообута, онтон 1934 сыллаахха киин куоратынан биллэрбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Киев алдьаммыта, ол гынан баран сэрии кэнниттэн түргэнник чөлүгэр түспүтэ уонна ССРС үһүс улахан куората буолбута.

ССРС арахсыбытын кэнниттэн Украина тутулуга суох историята саҕаламмыта. Киев Украина киин куоратынан хаалыба уонна Украина регионнарыттан элбэх дьон Киевка көһөн кэлбиттэрэ. Ырыынак экономикатыгар уонна демократияҕа көһөр бириэмэтигэр Киев Украина ордук улахан уонна баай куоратынан хаалбыта.

Географията

География өттүттэн көрдөххө Киев Полесье диэн экология зонатыгар сытар. Ол гынан баран куорат дэҥҥэ көстөр ландшаава аттыгар турар регионнартан атыннык турар.

Киев Днепр өрүс икки өттүгэр турар. Днепр соҕуруу устар уонна Хара муораҕа түһэр. "Эргэ" арҕаа өттүгэр турар биэрэгэр мастардаах томтордоох, кыракый өрүстэрдээх уонна аппалардаах. Улахан Днепр үрдэ арҕаа биэргин чааһа буолар. Киев аллараа баар хаҥас биэрэгин (илин өттө) XX үйэҕэ эрэ олохтонуллубута. Днепр хаҥас биэрэгэ дамбаларыган уонна кумаҕынан бөҕөргөтүллүбүтэ.

Днепр араас силистэрдээх буолбута, араас арыылардаах уонна хочолордоох эбит. Куорат Десна өрүс кытыытыгар тиийэр онтон хоту өттүттэн Киев уу тутар сири кытта, уонна соҕуруу өттүттэн Канив уу тутар сирин кытары. Канив уу тутар сирэ уонна Десна үрдүнэн хараабыллар сылдьаллар.

Уопсайа, Киев куорат аттыгар уонна иһигэр 448 уу источниктара бааллар, ол иһигэр Днепр, кыракый өрүстэр уонна күөллэр уонна да атын.

2011 сыллаах ХНТ ааҕыытынан КИев аттыгар айылҕа катастрофата буолара куттала суох.

Климата

Киев климата влажно континентальнай буолар. Ордук сылаас ыйдарынан бэс ыйа, от ыйа, уонна атырдьах ыйа буолаллар, ол биримэҕэ орто температура 24.8 C буолар. Ордук тымныы ыйдарынан Ахсынньы, Тохсунньу уонна Олунньу буолар, орто температура -4.6 C.

Аттынааҕы айылҕата

Киевы биир дьүһүннээн көрдөрөр уратынан куорат иһигэр элбэх мас баара буолар.Америка худуоһунньуга Рокуэлл Кент маннык диэн суруйбута:

Мин... араас куораттарга сылдьыбытым, улахан куораттарга уонна кыра куораттарга. Онно дьикти пааркалары көрбүтүм, ол гынан баран пааркаҕа баар куораты бастакыбын көрөбүн.

Куорат өссө биир символынан каштаан сэбирдэҕэ буолар.. XIX уонна XX үйэ ыпсыытыгар баар буолбута. Бастаак эксперимент быһыытынан Бульварнай шоссены (билигин Тарас Шевченко аатынан бульвар) олордубуттара, ол кэнниттэн куоракка барытыгар тарҕаммыта.

Куорат хас даҕаны оройуоннарга арахсар, хас оройуон бэйэтин мунициальнай былаастаах. Билигин 10 оройуон баар:

Киев оройуоннара

Х — Холосив оройуона Дар — Дарница оройуона Дес — Десна оройуона Дн — Днипро оройуона О — Оболонь оройуона Печ — Печерск оройуона Под — Подол оройуона Св — Святошин оройуона Сол — Соломянка оройуона Ш — Шевченко оройуона

Муниципальнай оройуоннар:

Официальнай буотах арахсыы

 

Днепр өрүс Киевы икки гына уҥа уонна хаҥас өттүгэр араарар. Бастаан наар уҥа өттүгэр баар этэ, онтон XX үйэҕэ хаҥас өттүгэр олоруу саҕаламмыта. Билигин хаҥас өттүгэр сүнньүнэн олорор оройуоннар бааллар.

Официальнай регистрация статистикатыгар итэҕэйдэххэ 2013 сыл от ыйыгар куорат иһигэр 2 847 200 киһи олорор этэ.

Историческай даннайдар

Халыып:Historical populations

2001 сыл бүтүн Украина үрдүнэн ыытыллыбыт биэрэпись түмүгүнэн Киевка 2001 сыллаахха 2,611,300 киһи олорор этэ. 1,219,000 киһи, ол эбэтэр 46.7% эр киһи этэ уонна 1,393,000 киһи, эбэтэр 53.3% дьахтар этэ. Урукку биэрэпиһи кытта тэҥнээтэххэ дьон кырдьара саҕаламмыт, ону миграннар булкуйсаннар проблема кыччыыр. 1,069,700 киһи үрдүк уонна толору орто үөрэхтээх эбиттэр, ол аата 1989 сылы кытта тэҥнээтэххэ 21.7%-ынан улааппыт.

2007 от ыйыгар официальнайа суох килиэп атыылааһынан аахтахха (ол аата наар олорбот дьоннору уонна кэлэ-бара сылдьар дьону аахтахха) Киев дьонун ахсаана 3.5 мөл. буолбут.

Омугунан арахсыыта

2001 сыл биэрэпис түмүгэр Киевка 130 омуктар уонна этническай группалар баллара. Украиннар ордук элбэх ахсааннаах группа буолаллар, кинилэргэ 2,110,800 киһи, эбэтэр нэһилиэнньэ 82.2%. Нууччалар 337,300 (13.1%), дьэбиэриэйдэр 17,900 (0.7%), белорустар 16,500 (0.6%), поляктар 6,900 (0.3%), эрмээннэр 4,900 (0.2%), азербайдьаннар 2,600 (0.1%), татаардар 2,500 (0.1%), грузиннар 2,400 (0.1%), молдованнар 1,900 (0.1%) киһи эбит.

Куоракка украин тыла уонна нучча тыла киэҥник туттуллар. Биэрэпискэ быһа холоон 75% украин тыла ийэ тылынан аахпыттар, онтон 25% нуучча тылын суруйбуттар

Тыл туруга

Киев тылын историята уустук уонна боппуруостардаах.. Уһун уонна уустук историянан уонна тыл политикатын уларытыыларынан сабыдыалламмыта көстөр. Демоскоп сурунаал 2001 сыллааҕы биэрэпиһи кэнниттэн Киевы украин тылынан саҥарарыгар майгынныыр диэн быһаарбыта. 2001 сыллааҕы биэрэпискэ Киев олохтоохторуттан 72,1 % украин тылын төрөөбүт тылынан ыйбыттара, онтон 25,3 % — нуучча тылын. Бу сыыппара Сэбиэскэй Сойуус 1989 сыллааха ыытыллыбыт тиһэх биэрэпиһин кытта тэҥнээтэххэ олус күүскэ уларыйбыт. Ол бириэмэҕэ украин тылынан 12—18 % олохтоохторо наар эбэтэр үксүгэр саҥарабын диэн эппиэттээбиттэрэ. Ол бириэмэҕэ нуучча-украин тылынан иккиэннэринэн саҥарыы олус киэҥник тарҕаммыт. Үс гыммыттан биирэ икки тылынан тэҥҥэ саҥарабын диэн эппиэттээбит.. Икки олус майгынныыр тыллар булкаастара суржик диэн тыл үөскэппит, диэн XIX үйэ бүтүүтүгэр суруйбуттар.

Киев — биир бөдөҥ транспорт киинэ буолар, манна тимир суол уонна шоссе, өрүс пуорда уонна аэропорт элбэхтэр. 1960 сыллаахтан метро үлэлиир. Куоракка сайдыылаах автобус, троллейбус, трамвай системалара ону тэҥэ фуникулер бааллар.

Халлаан

Киевка үс аэропорт баар:

• «Борисполь» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Киевтан соҕурулуу-илин өттүгэр баар, Борисполь куоракка)
• «Киев» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Жуляны)
• «Антонов» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Гостомель)

Ону тэҥэ куорат иһигэр Святошин аэропорда баар. Байыаннай аэропорттар Васильков, Узин, Белая Церковь куораттарга бааллар. Хаста даҕаны Васильков уонна Белая Церковь аэропорттарын пассажирдары таһар аэропортка кубулутар санаалар бааллара.

Тимир суол

Киев — биир улахан тимир суолун киинэ буолар. Киевка Соҕуруулуу-арҕаа тимир суолун төбө офиһа баар. Киин тимир суолун станцията  Киев-Пассажирский диэн ааттаах. Киевка биэс - Фастов, Коростень, Нежин, Гребёнка, Мироновка өттүгэр барар линиялар холбоһоллор. Ону тэҥэ Киевка «Хоту төгүрүмтэ» ааһар. Бары суоллар электричестволаммыттар. д.

2009 сыллаахха Киев куоратын электричкатын бастакы кэрдииһэ арыллыбыта, 2011 сыл алтанньы 4 күнүгэр төгүрүмтэнэн пуойастар айанныыллар.

Тимир суолун вокзаллара:

• Киев-Пассажирскай
• Соҕуруу вокзал
• Пригороднай вокзал
• Караваевы Дачи
• Дарница тимир суолун вокзаала
• Киев-Московскай

РЖД уонна УЗ былааннарынан 2015 год сыллаахха түргэн тимир суол Москва-Киев икки ардыгар сылдьар ситим арыллыахтаах. Максимальнай түргэнэ 250 чааска километр буолуохтаах, уонна суолга 4 чааһынан тиийиэхтээх.

Өрүс

Киев өрүһүн пуорта 1897 сыл от ыйыгар тутутллубута. Порт причаллара Гаваньтан Днепр метро станциятыгар дылы субуллар. «Укрречфлот» Днепр өрүскэ малы-салы таһар. Сэбиэскэй Сойуус бириэмэтигэр рентабельнайа суох этэ гынан баран дотацияланар этэ. ССРС арахсыытын кэнниттэн таһыы кээмэйэ кыччаан барбыта, ол кэнниттэн хараабыллар тас дойдуларга атыыламмыттара уонна металлоломҥа туттуллубуттара. Билигин пассажирдарга Киевка экскурсиялары оҥорор хараабыллар эрэ баалар. 2009 сыллаахха Киевка өрүс трамвайа Киев хаҥас уонна уҥа өттүлэрин холбуур ситим арыллыбыта. Сылаас эрэ бириэмэҕэ үлэлиир. Ону тэҥэ Днепрынан улахан кээмэйдээх маллары таһарга тутталлар.

Метро

 

Киевка метро тутуута 1949 сыллаахха саҕаламмыта, бастакы учаастак 1960 сэтинньитигэр арыллыбыта. Билигин үс линия үлэлиир - (Святошин-Бровары линията, Куренёв-Красноармейскай линия, Сырец-Печеры линията) уопсай уһуна 67,6 км, станциялар ахсааннара 52 буолар. Күн аайы метро быһа холоон 1,439 млн киһини таһар (2012 сыл). Бастакы уочаратынан тутуллубут метро станциялара архитектуура пааматынньыктара буолаллар. 2012 сыллаахха «Золотые ворота (метро станцията)» Европа ордук кыраһыабай 22 станцияларын испиэһэгэр киирбитэ (Daily Telegraph хаһыат ааҕыытынан).

Метро тутуута көхтөөхтүк баран иһэр. Днепр өрүс нөҥүө барар төрдүс линия муостата тутулла турар уонна бэһис линия бырайыак стадиятыгар сылдьар. 2010-2013 сыл икки ардытыгар алта саҥа станциялар арыллыбыттара .

Трамвай

Киевка Арассыыйа империятын куораттарыттан трамвай бастакы үлэлээбит куората буолар. аныгыннан 1 (13) июня 1892 сыл с. сыллаахха 1,5 км уһуннаах линия Александровскай спускаҕа арыллыбыта. Онтон 1978 сыллаахха ССРСка баскатакы түргэн трамвай линиятын арыйбыттара - Кыайыы болуоссатыттан Борщаговкаҕа дылы.