अगस्त्यवृक्षः

अगस्त्यवृक्षः मूलस्थानं मलेशिया इति वदन्ति । मसिषस्, ईजिप्ट् आष्ट्रेलिया इत्यादिषु देशेषु अयम् अधिकतया दृश्यते । अयं भारते अपि सामान्यतः सर्वत्र दृश्यते । गृहोद्यानेषु, उद्यानेषु, पूगवाटिकासु च एनं वर्धयन्ति ।

अगस्थवृक्षस्य सर्वेषु भागेषु औषधीयगुणधर्माः सन्ति । प्राचीनकालतः अयं भारतीयानां परिचितः । अनेकेषु आयुर्वेदग्रन्थेषु अस्य उलेखः लभ्यते । अस्य उपयोगाः अधः निरुपिताः^{[उद्धरणं वाञ्छितम्]}

1. अस्य मूलं, त्वजं वा कुट्टयित्वा लेपयन्ति चेत् सन्धिवातसदृशाः तीव्रवेदनायुक्ताः रोगाः उपशाम्यन्ति ।
2. पर्णानां कल्कं सज्जीकृत्य पिटकानाम् उपरि लेपनं फलप्रदम् ।
3. शिरोवेदना पीनसः, कफः, ज्वरः इत्यादिषु अगस्त्यस्य पर्णस्य रसः नस्यवत् प्रयुज्यते । त्वचः रसः मधुना सह सेव्यतेच
4. अपस्मारोगे अपि अस्य पर्णानां रसस्य नस्यवत् सेवनं परिणामकारि ।
5. अगस्त्यस्य पक्वफलस्य सेवनं बुद्धिशक्तिं वर्धयतु मस्तिष्कस्य दौर्बल्यं दूरीकरोति च ।
6. तिमिरः, नक्तान्धता इत्यादिषु नेत्ररोगेषु अस्य पर्णस्य पुष्पस्य च रसः सेव्यते चेत् दृष्टिशक्तिः वर्धते ।
7. अजीर्णता, क्रिमिदोषः, उदरवेदना इत्यादिषु जीर्णाङ्गसमस्यानां निवारणाय अगस्त्यस्य पर्णानां पुष्पाणां च उपयोगः शाकवत् क्रियते । व्यञ्जनादिकं निर्मीय खादनेन समस्याशमनं भवति
8. अतिसारे आमशङ्कायां च अस्य त्वचः रसं मधुना सह सेवन्ते ।
9. महिलानां सम्बद्धेषु श्वेतप्रदरादिषु, गोनोरियारोगे विषसेवने च अगस्त्येस्य औषधं परिणामकारि ।

अस्य रसः १०-२० मि.ली, कषायः ५०-१०० मि.ली. परिमाणे च सेवितुं शक्यते ।

अस्मिन् प्रोटीन् , अनेके जीवसत्त्वाः ,;लोहाः , कानिचन विशिष्टानि रासायनिकानि च सन्ति । त्वचि टयानिनु रक्तवर्णस्य कश्चन निर्यासः च विद्यते । पर्णेषु प्रोटीन्, क्याल्सियं, रञ्जकं अयः, ए-बि-सि- जीवसत्त्वाः च भवन्ति । पुष्पेषु प्रोटीन् ए-बि- जीवसत्वाः भवन्ति । बीजे अत्यधिकपरिमाणे अर्थात् माकिं ७०% प्रोटीन् भवति । अन्येषु कषु अपि वनस्पतिषु एतावति प्रोटीन न भवति । बीजे प्रोटीनीनेन सह कार्बोहैड्रेट्, किञ्चित् विधं तैलं च भवति ।