Carboni

Ul carbòni a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 6, de sòlit tetravaleent, minga metàlich e sòlit a temperadüra ambieent.
A l'è l'elemeent de baas de la vida in sü la Tèra, inscí cuma la cugnússum, vist ca tütt i mulécul impurtaant per i sisteem viveent g'ann deent ul carbòni, àsca idrògen, nitrògen, fòsfur, ussígen; nissügn de chii elemeent chí al g'à però l'impurtànza del carbòni. I resún de chèsta impurtanza a vègnenn dal fatt ca ul carbòni a l'è bun de ligàss sü cunt quater àtum, e al pöö mètt in pè strutür cumplicaa, ca fann vegní föra fin a 10 miliun de cumpòost urgànich difereent.

Carbonio
6 C                                                                                                                                                                                                                                                               boro ← carbonio → azoto
Aspèt
Diamant (a mansìna) e grafite (a dèstra)
Linea spettrale
Generalità
Nòm, sìmbol, nömer atòmich	carbonio, C, 6
Serie	Mìa metài
Grupo, periot, bloch	14 (IVA), 2, p
Densità	2 267 kg/m³
Dürèsa	0,5 (grafite) 10,0 (diamante)
Configürasiù dei eletrù
Proprietà atomiche
Peso atòmich	12,0 107 u
Ragio atòmich (calc.)	70 pm
Ragio covalènt	75 pm
Ragio de van der Waals	170 pm
Configürasiù dei eletrù	[He2s22p2
e− per leèl energétich	2, 4
Stàcc de osidasiù	4, 3, 2, 1, 0, −1, −2, −3, −4
Strütüra cristalìna	ezagonàl
Proprietà fìziche
Stat de la matéria	solido (mìa magnétich)
Pont de füziù	3 773 K (3 499,85 °C)
Pont de ebulisiù	5 100 K (4 827 °C)
Volüm molàr	× 10Modell:Val/delimitnum m³/mol
Entalpia vapurizasiù	355,8 kJ/mol
Calùr de füziù	el süblima
Tensiù de vapùr	0 Pa
Velocità del suono	18 350 m/s a 293,15 K
Otre proprietà
Nömer CAS	Modell:CAS
Eletronegatività	2,55 (scala de Pauling)
Calùr specìfich	710 J/(kg·K)
Condücibilità elètrica	× 10Modell:Val/delimitnum /m·Ω
Condücibilità tèrmica	129 W/(m·K)
Energia de prìma iunizasiù	1 086,454 kJ/mol
En. de segónda iunizasiù	2 352,631 kJ/mol
En. de tèrsa iunizasiù	4 620,471 kJ/mol
En. de quàrta iunizasiù	6 222,716 kJ/mol
Energia de quìnta iunizasiù	37 830,648 kJ/mol
En. de sèsta iunizasiù	47 277,174 kJ/mol
Izòtop piö stàbii
iso NA TD DM DE DP 12C 98,89% L'è stàbil con 6 neütrù 13C 1,11% L'è stàbil con 7 neütrù 14C tràse 5 570 agn β− 0,156 14N
iso: isotopo NA: bondànsa en natüra TD: tép de smezamènt DM: modalità de decadimènt DE: energia de decadimènt in MeV DP: prodót del decadimènt

Ul carbòni al g'à difereent fuurm alòtrup: grafiit, diamaant, fülereen a inn quii püssee cugnussüü; in del 2004 n'è staa descuvèert un ólter. Ga vöör dí ca ul carbòni al pö anca esíst cumè mineraal amòorf, a l'öcc símel a la grafiit, e cumè furma isutròpica de la grafiit, cunt i fujètt ca stann minga vün de suravía a l'ólter ma a inn metüü in tütt i direzziun. La fibra de carbòni la sa utègn slüngaant dii fíber urgànich, de manéra ca i piàn del carbòni sa mètenn in línea cunt la direzziun de la fibra; chèll prucediment chí ga dà una resisténza iguaal a l'azzàl.

L'aplicazziun püssee impurtànta del carbòni a l'è cumè cumbüstíbil e fuunt de energía, cunt i idrucarbüür: gas natüraal, petròli, sciustra. Chii cumpòost chí a inn anca la fuunt de tütt i plàstich.
Ólter maneer de duperà ul carbòni, in dii sò fuurm, a inn:

• l'isòtup carbòni-14, descuvèert ul 27 de febraar del 1940 a l'è duperaa per la datazziun radiuatíva;
• la grafiit, mis'ciàda cunt l'argíla, la sa dupéra de fà i min dii làpis;
• ul carbòni, insèma cunt ul fèr, a l'è duperaa de fà l'azzàl;
• de par lü, al dupérenn de fà i barr de cuntròll in dii reatuur nücleaar;
• ul diamaant a l'è duperaa in de l'indüstria, de fà i mulètt e i laam perchè l'è ul mineraal püssee düür in natüra; àsca quèst, al sa dupéra uviameent cumè prea prezziusa e cumè bisgiuu.

Ga vöör dí, a la fin, ca ul fülereen al paar c'al g'à un futüür in de la nanutecnulugía.

 

Ul carbòni, cumè gemò spiegaa, a l'è l'elemeent püssee impurtaant de la vida in sü la Tèra, e l'è preseent in quantità in tütt i strutüür urgànich e biulògich. In del muunt inurgànich, ul carbòni a l'è preseent in d'un muntún de mineràj (tütt i carbunaa) e in de l'anidriit carbònica (CO₂).
I diamaant sa trövenn in d'un quaj giacimeent de un mineraal ciamaa kimberliit, specialmeent in Repüblica Südafricàna, Sibéria, Congo, Australia; la grafit la sa cata in quantità in Mèssich, Rüssia, India, Gruenlàndia.
Ul carbòni al sa furma in dii stèll, cunt un s'ciòcch tra trii partisèj alfa (nücli de éli), in d'un prucèss ciamaa defatt prucèss triplu alfa. Una quaj grígula de carbòni a l'è deent in dii meteuriit, suta la furma de diamaant piscinítt.

 

Ul carbòni al furma, cuma gemò dii de suravía, un muntun de cumpòost (10 miliun).
A catà tra i püssee impurtaant, a g'inn:

• idrucarbüür, insèma cunt l'idrògen;
• aminuàcit, i munòmer dii pruteín, insèma cunt l'azòot;
• àcit grass e lipiit;
• cumpòost arumàtich;
• èster;
• zücar, dùma insèma cunt l'idrògen e l'ussìgen;
• àlcul, cunt ussígen e idrògen;
• plàstich, dùmà insèma cunt l'idrògen o cunt olter àtum.

I cumpòost del carbòni, vist ul nümer, a g'ann un bel puu de difereent azziun tòssich: per esémpi, ul munòssit de carbòni (CO), preseent in dii scàrich dii mutuur a cumbüstiun intèrna, e ul cianüür (CN^{-) a inn tòssich per i mamífer.
I cumpòost cumè i idrucarbüür (per esémpi ul metàn, la benzína, l'acetileen a tàchenn fööch a svèlta, in d'un atmusféra de ussígen.
Ga vöör dí, a la fin, ca anca ul metàn a l'è vün dii gas sèra, e anca püssee puteent de la CO₂ u del vapuur de aqua.}

Ul carbòni al g'à dü isòtup stàbil, dispuníbil in natüra: ul ¹²C (98.89%) e ¹³C (1.11%); ul carbòni-12 a l'è staa ciapaa da la IUPAC cumè baas per la misüra de la màssa atòmica. Ul ¹⁴C a l'è un isòtup radiuatiif, c'al sa dèsfa in, a stèmm, 5.730 ann e al vègn duperaa per datà lègn, fòssil, sítt archeulògich.

Ul carbòni (dal latín carbo, c'al vöör dí sciustra) l'è staa, uviameent, vün dii primm elemeent c'inn staa descuveert, in de la preistòria, quand i òmen s'inn curgiüü c'al sa furmàva quand sa gremàva ul lègn.
In de la furma del diamaant a l'è staa cunsideraa da sémper una prea de valuur; ul sò ültim alòtrup, ul fülereen, l'è rivaa dumè in dii ann '80, ma al paar c'al g'à un gran futüür.