Amèrica: Continenti

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

Amèrica
Stadus	35
Superfitzie	42,075,000 km²
Bividoris	1,001,559,000
Densidadi	23 ab./km²
Fusus orarius	de UTC-10 a UTC+0
Nomini bividoris	Amèricanos
Positzione de s'Amèrica in su mundu

S'Amèrica est unu continente, chi est s'unione de s'Amèrica setentrionale e de s'Amèrica meridionale.

Pro nàrrere "Amèrica" a bortas narant "Mundu Nou" o "Continente Nou", fache a su "Mundu Betzu" o "Continente Betzu" comente narant s'Europa, logu de aunde is iscoberidores nde lompiant. Medas bortas si narat "Amèrica" pro nàrrere siat s'Amèrica setentrionale siat s'Amèrica meridionale, ma medas bortas puru si narat "Amèrica" (in totus is limbas, s'inglesu puru) pro inditare is Istados Unidos de Amèrica isceti.

Segundu sa teoria chi s'est ispartzinada in is sèculos, su nòmine de s'Amèrica diat bènnere de s'esploradori de Firenze Amerigo vespucci: ponende in fatu a custa teoria, unu cartògrafu tedescu, Martin Waldseemüller, aiat postu in conca s'idea de mutire su mundu nou de aici, impreende su gènere feminile (Amèrica) de su nòmine suo latinizadu (Americus Vespucius), pro inditare su continente nou in una mapa de su mundu dissinniada in su 1507, chi s'agatat in sa Cosmographiae Introductio. Esistit però peri un'àtera versione, chi ponet su scèberu de su nòmine in unu tempus in antis chi Vespucci arribbaret a su continente nou. Giovanni Caboto, si comente aiat cumprèndidu ca Cristoforo Colombo no fiat lòmpidu a s'Oriente Estremu, a pustis de essi propostu pro nudda a Ferdinando II e Isabella de Castiglia de ddi donare unu biàgiu esplorativu bie una rota prus setentrionale, s'est trasferidu in su 1496 in Inghilterra, pro cumbìnchere su rei Enricu VII a sustènnere su progetu suo. Su rei, ca aiat giai pèrdidu s'ocasione de tènnere Cristoforo Colombo a servìtziu pro issu, aiat cojuadu a cuntzèdere autorizatzione a Giovanni Caboto e aiat achistadu su suo progetu de biàgiu cun literas patentes de su 5 de martzu de su 1496. In su portu de Bristol Si nche fiat ordingiada un'ispeditzione de chimbe naves, armadas cun su dinare de Caboto, ma cun su finantziamentu prus che àteru a carrigu de su ricu mercante gallesu Richard aimeryk, peri chi, pro regiones ancora de cumprèndere, su 2 de mau de su 1497 dd'est sarpàda una e bia , su Matthew, navíu de cinquanta tonnelladas cun ddunu equipaggiu de dexottu ominis: su 24 de lampadas de su 1497 est aprodadu in s'ìsula de Cabudu bretoni e at tocadu sa Nova Scotia, apubende s'ìsula de Terranoa (ìsula), e, creende de àere tocadu s'estremidade Nord Orientale de s'Asia, in dd'at pigadu possessu pro nòmine de Enricu VII. Caboto, disignende sa mapa costas nordamericanas, casi seguramente pro sa primu borta aiat donadu a cussas terras su nòmine de Amèrica, in onore de su Richard Ameryk ca fiat su printzipale finantziadore de su biàgiu suo, avènnidu duos annos primu de sa ispeditzione de Amerigo Vespucci. resurtat ca s'annuàriu de Bristol de su 1497 apat registradu: ... sa die de Santu Giuanni, sa terra de Amèrica beniat iscoberta de is mercantes de Bristowe, a pitzus de una nave nomenada Mathew , comente testificadu de àteros documentos de cussu tempus pervennìddos fintzas a oe.

Insediamentos

Is primos abitantes sunt migrados in America de s'Asia. Sunt connotos insediamentos in Alaska e in Yukon de a su mancu 20,000 annos a como, ca faghent pensare a edades ca arribbant fintzas a 40,000 annos a como. In prus a custu is ispetzifidades de sa migratzione Paleo-Indiana in diretzione de s'Amèrica inclùdidas is rotas ca sunt istadas pigadas sunt galu ogetu de chircas iscientìficas. Su poplamentu de is Amèricas est capitadu durante su tardu màssimu glaciale de 16,000 fintzas a 13,000 annos a como.

Sa teoria traditzionale est ca is primos migrantes si sunt mòvidos in sa terra de Beringia ponte intra de sa Siberia orintale e e s'odierna Alaska de 40,000 a 17,000 annos a como, cando is livellos de su mare fiant meda prus bascios durante sa Glaciatzione Quarternaria. Custos grupos paret chi apant sighidu masones de megafauna immoe estintalongo corridojos de astra ca istaiant intra de is calotas polares de "Laurentide" e de "Cordillerana".

Un'àtera via ca est istada pròponida est ca, a pee o impreende barcas primitivas, issos sunt calados longu sa costa de su Patzìficufintzas in Sud Amèrica. Is provas de custu camminu sunt istadas coberats de s'artziamentu d e su mare de chentinas de metros ca est sighidu a s'urtima era glaciale. Totu e duos is tragitos podent èssere istados pigados mancari is provas geneticas inditant un'ùnica populartzione fondante. Sa diversidade de microsatellite e sa distributzione de is indìgenos de s'Amèrica de su Sud inditant ca certas populatzione sunt istadas isuladas fntza s a s'arribbu de is primos colones europeos.

Una secunda Migratzione est acuntessida a pustis su poplamentu initziale de s'Amèrica; is faeddadores Na Dene si agatant pruschetotu in grupos Nord Amèricanos a diferentes tassos de genetica cun sa prus grandu agatada intra de is Athabaskans a su 42% derivada de custa secunda ondada.Is linguistas e is bilogos aunt arribbados a conclusione sìmiles basadas a pitzus de sa distributzione de is grupos de limbas amerindia e su grupu sanguignu ABO. A pustis is pòpulos de s'àrticu cun traditziones de utènsiles ca si sunt isvilupadas in sa penìsula de s'Alaska, in sa Baia de Bristol e de is prajas orientales de su Stretu de Bering in su 2500 a.C. (4500 annos a como) si sunt mòvidos in Nord-Amèrica. Sa traditzione de is utènsiles piticos de s'Articu, una cultura Paleo-Eschimesa s'esnt pratzida in duas, sa Pre-Dorset, e is traditziones indipendentes de sa Groenlandia. Is discendentes de su grupu culturale Pre-Dorset, sa cultura Dorset est istada ispainada de in sa costa de su mare de Bering da is antepassados de is Inuit modernos, su pòpulu Thule de 1000 apustis de Cristu.. In su matessi tempus is Inuit sunt migrados in Groenlandia, is insediamento Vichingos ant cumintzadu a rribbare in Groenalndia in su 982 e in Vinland pagu a pustis, istebilende unu insediamentu a L'Anse aux Meadows, a su costadu de sa punta Nord de Newfoundland. Is Vichingos ant abandonadu casi luego Vinland, e sunt isparidos de sa Groenlàndia in su 1500.

S'evu pre-Colombianu

S'evu pre-Colombianu pigat in consideru totu is sudivisiones in s'istòria e in sa pre-istòria de is Amèricas prima de s'aparentzia de significativas presentzias europeas in su continente nordamericanu, cumprendede de is primos insediamentos de su paleoliticu superiore fintzas a sa colonizatzione europea durante su primu pèriodu modernu. Su tèrmine pre-colombianu est impreadu specialmente in su contestu de is grandu civilizatziones indigenas de s'Amèrica comemte cussas de su mesuamè (sa Olmec, sa Toltec, sa Teotihuacano, sa Zapotec, sa Mixtec, sa Aztec, e sa Maya) e de is Andes (Inca, Moche, Muisca, Cañaris).

Meda civilizatziones pre-colombianas ant istabilidu carateristicas ca includent insediamentos permanentes o urbanos, agricoltura, architetura tzivile e gerarchias sotziales cumplessas. Calincuna de custas civilizatziones si fiant estintas meda tempus prima de is primos insediamentos europeos (urtimos annos de su Sèculu XV e primos annos de su Sèculu XVI) e sunt connotas atressu contos istòricos de su tempus. Calincuna comente is Maya tenint testimonias iscritas issoro. Comuncas meda europeos de su tempus bidiant custos testis che Paganos, e meda de custos sunt istados destruidos de is fideles de su Cristianèsimu. Isceti calincunu documnetu s'est sardbadu, lassende calincuna testimonia de custas anticas culturas.

Iscoberta de s'Amèrica

Is Amèricas fiant ufitzialmente iscobertas de su "Betzu Mundu" su 12 de su mese de Ledàmine de su 1492, cun su biàgiu de Cristoforo Colombo, unu navigadore imbiadu de sa reina de s'Ispagna, e de su XV sèculu sunt istadas logu de medas esploratziones e sighentes colonizatziones. Si creet epuru ca is primos europeos a lòmpere in su Mundu Nou fiant unos cantos de Vichingos, ca diant èssere isbarcados in s'ìsula de Terranoa (ìsula) e forsis in is costas de su Canada bie su 1100.Ispecificatamente su primu abitante de s'Europa a bìdere is Amèricas ca s'ischit fiat s'esponente de is Vichingos Bjarni Herjólfsson (nàschidu in Islanda ma de orìgines Norvegesas) ca in su 986 aiat bitu is costas de Terranoa (ìsula) e de su Labrador (penìsula).

Geografia fìsica

S'Amèrica capet totu in s'Emisfèriu Otzidentale e s'estendet pro casi totu sa Latitudine de custu emisferu. Est difatis barigada de s'Ecuadore, de su Tropicu de su cancru e de su Tropicu de su capricornu. S'estendet a nord fintzas a si fàghere barigare peri de su tzìrculu polare àrticu, mentres a sud no lompet a su Tzìrculu polare antàrticu.

S'Amèrica istremenat isceti cun mares e Otzeanos: a nord de su Otzèanu Àrticu, a ovest e Sud-ovest de s'Otzèanu Patzìficu, a est e Sud-est de s'Otzèanu Atlànticu, a sud de s'Otzèanu Patzìficu e de s'Otzèanu Atlànticu. A sud, su meridianu ca transit pro su Cabudu Horn (su puntu prus meridionale de s'Amèrica), cumpartit difatis (conventzionalmente) s'Otzèanu Patzìficu de s'Otzèanu Atlànticu.

In totu s'Amèrica tenet una superfìtzie de 42.549.000 Km², unu pagu de mancu de sa de s'Asia de cale est iscrobada de s'Istrìntu de Bering.

 

Geomorfologia

S'Amèrica est cumposta de duas mannas terras essidas a pilu mutidos "Amèrica de su Norte" e "Amèrica de su Sud" pro comente sunt postas. Regionende de su trèmine intra de is duas Amèricas, is geògrafos sunt casi totus de acordiu a cunsiderare s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord. In particulare prus che àteru si cunsìderat s'istmu de Darién comente tremini. Cun prus pretzisione su Spartiàcuas de is Frùmenes Atrato (frùmene de sa Colòmbia) e Tuiria (frùmene de sa repubblica de Panamá). Prus pagu bortas, comente tremine intra de is Amèricas, si cunsìderat su Canale de Pànama (postu prus a Nord-ovest).

S'Amèrica de su Nord capet in totu in s'Emisfèriu norte mentris s'Amèrica de su Sud capit casi totu in s'Emisfèriu sud. Cunsiderende s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, in particulare, de s'Amèrica de su Sud no sunt inclùdidos in s'emisferu australe: su Venezuela, sa Guyana, su Suriname, sa Gujana Frantzesa, una parte manna de sa Colòmbia e una parte pitica de s'Ecuador e de su Brasile.

Semper cunsiderende s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, s'Amèrica de su Sud tenet una superfìtzie de de 17840000 Km² mentres s'Amèrica de su Nord tenet una superfìtzie de 24.709.000 km² (tando s'Amèrica de su Nord est prus manna de s'Amèrica de su Sud de prus o mancu su 38,5%).

Unu o duos continentes?

Is Geogràfos no sunt de acòrdiu pro cunsiderare s'Amèrica de su Norte e s'Amèrica de su Sud duos Continenti (Geografia) cumpartidos (su continente nordamericanu e su continente sudamericanu). Is geògrafos ca no sunt de acòrdiu cun custu, dda cunsìderant un'ùnicu continente e cunsìderant s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica de su Sud duos Subcontinentes (su subcontinente nordamèricanu e su subcontinente sudamericanu). Segundu is geògrafos ca dda sustenent, custa positzione iscientìfica est donada de sa continuidade territoriale ca esistit intra de s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica de su Sud.

Macroregiones

Is printzipales macroregiones de s'Amèrica sunt (pro positzione geogràfica) s'Amèrica de su Norte, s'Amèrica Tzentrale (Caràibes) e s'Amèrica de su Sud. Custas tres macroregiones, cunsideradas paris, rapresentant s'intreu territòriu de s'Amèrica. Peri s'Amèrica Latina est una de is printzipales macroregiones de s'Amèrica. Custa però si contraddistinghit pro èssere istada meda influentzada de Natzione latinas comente Frantza, Portugallu e Ispagna. In s'Amèrica Latina pigat parte casi totu s'Amèrica de su Sud, casi totu s'Amèrica Tzentrale e su Mèssicu.

Biogeografia

Su Amèrica de su Norte e s'Amèrica de su Sud ant cumintzadu a s'isvilupare una populatzione cumpartzida de flora e fauna carchi cosa comente 2.5 milione de annos a como, cando su movimentu de is continentes at portadu is duas amèricas a si nche tocare atressu s'Istmu de Pànama. A s'inghitzu is migratziones de fauna e flora intra is duos continentes fiat uguale in ambaduos in sensos (Nord/Sud e Sud/Nord). Custu cambiu est connotu comente "s'Interscambiu Mannu Amèricandu" (The Great American Interschange). S'Interscambiu est diventadu assìmetricu a pustis unu milione de annos cun su scambiu de specias de s'Amèrica de su sud a su Nord meda prus limitadu de s'imbesse.

Is primos èsseres viventes

Is Parassitologos de Rio de Janeiro sunt chirchende de donare s'agiudu issoro a s'iscoberta de is bias de migratziones preistòricas, craru sighias peri de is èsseres umanos. Pro esèmpiu sunt istados agatados parassitas intestinales de is èsseres umanos de chini su tziclu vitale no si diat èssere pòdidu arreguare passende in is fritas regiones àrticas; tando is ispetzialistas ant ipotizadu ca a su mancu 7000 annos calicunu pòpulu diat àere pòdidu sceberadu un'àteru caminu pro si trasferire in su continente americanu. Tando in prus a cudda àrtica si podent agiunghere comente possìbiles logos de passàgiu sa sub-àrtica e sa transoceanica (polinesiana).

Populatzione orìginària

Is primos bividores de is Amèricas sunt istados casi totus ispèrdidos de is colonizadores europeos. Intra de is prus numenados nche fiant is ca ddi naraiant "populatziones precolombianas" (is prus nomenadas "Inca", "Maya" e "Atzecos"), tzerriados de is europeos "indios" e is "Indianos de amèrica" ca biviant in is ca oe sunt is Istados Unidos de Amèrica e in su Canada, e ca sunt istados ispèrdidos e inserrados in is tancas de is pionieris europeos.

Populatzione oe

Sa populatzione americana est cumposta de 806.609.000 bividores e una densidade media de 19,1 ab/km², discendentes de tres grandu grupos ètnicos, e fintzas s'amesturu intra de issos e totu: Amerindios e Esquimalis (ca formant is abitantes autoctonos de s'Amèrica); europeos (de orìgini Ispagnola, Portughesa, britànnica, frantzesa, italiana, tedesca, Olandesa, Danesa e islava, custos in totu faghent prus o mancu 572,9 moliones de persones, est a nàrrere unu 63,5% de sa populatzione americana) e Africanos subsaharianos discendentes de iscraos. Ddoe sunt peri discendentes de àteros immigrantes, prus retzentes, a pitzus de totu Asiaticos, tantu de su Mèdiu tantu de s'Estremu Oriente. Mentres in mesura prus manna o prus pitica totus is Paisos de su continente tenent ascendentzia europea, custa est predominante in Paisos comente Argentina, Brasile, Canada, Costa Rica, Istados Unidos de Amèrica, Cile e Uruguay. In calincunu de custos Paisos, de chine is abitantes fenotípicamente tenent tratos europeos predominantes]], s'est bitu cun provas genèticas ca tenent pertzentuales piticas de sàmbene amerindiu e africanu. Is problemas de sa ratza in Amèrica sunt calande in su cursu de s'istòria, specialmenti in forma legale, e ca sa sclavitudine est istada totu abolida in totus is Paisos. Epuru, esistent recusas po is minorìas de origine Amerindia, Africanos o Asiaticos in diversos Paisos de populatziones predominantemente biancas.

 

Is Paisos auba sa pertzentuale de Amerindios est sa parte prus manna de sa populatzione sunt Guatemala, Bolìvia, Messicu e Perù. Sa cumponente indígena est meda significativa peri in Ecuador, El Salvador, Nicaragua, Honduras, Panama, Colombia, Venezuela e Paraguay.

Caraterìsticas de sa populatzione

Sa populatzione in Amèrica vàriat segundu is cunditziones de sa vida. Sa parte prus manna de is abitantes de s'Amèrica Latina sunt giòvanos intra de is 15 e is 24 annos de edade, e sa Isperantza de vida vàriat intra de is 60 e is 80 annos de edade. In prus, prus de sa metade de sa populatzione in grandu parte de is Paisos est rurale. Argentina, Cuba, Cile e Uruguay sunt is Paisos de s'Amèrica Latina cun un'istrutura demogràfica relativamente imbetzada, difatis sa populatzione de 60 annos o prus est uguale o superiore a su 13%. In Paisos comente Guatemala, Haiti, El Salvador, Honduras, Nicaràgua, Panamá, Paraguay e Repùblica Dominicana, esistet una populatzione giòvana prus mannas, sunt de prus is giòvanos intra de is 15 e is 25 annos de edade, imbetzes de sa Bolivia ca est unu Paisu ca est imbetzende, ma peri cun una populatzione giòvana. Pro ùrtimu, in Brasile, Colombia, Ecuador, Costa Rica, Mèssicu, Perù, Puerto Rico e Venezuela, peri sa parte manna de is abitantes issoro sunt giovunos, peri n is urtimos annos in Brasile, Colòmbia, Costa Rica, Mèssicu e Puerto Rico ddu at unu progressivu imbetzamentu de sa populatzione relatzionadu a sa diminutzione de sa fecundidade.Su propriu in Guadalupe, Gujana Frantzesa e Martinica (Frantza) e in Paisos no latinos comente Bahamas, Belize, Guyana, Jamaica, Suriname, is Antillas piticas, Trinidad e Tobago, includende is dipendèntzias Europeas comente is Antillas olandesas, Aruba, etc.. In is Istados Unidos de Amèrica e Canada sa parte manna de is suos abitantes est adulta, binchende sa populatzione giòvana, assimbillande-sì a su protzessu ca ddu est in Europa.

Custa est sa lista de is 50 Tzitades Americanas pro populatzione ca abitant intra de is lìmites de sa tzitade aici comente fiat in su 2015, s'annu prus reghente pro su cale resurtat su tzensu de sa populatzione, istìmas o proietzione s a breve tèrmine s'agatant pro sa majoria de is tzitades. Custas tzifras no refletint sa populatzione de s'agglomeradu urbanu o de s'Area metropolitana a ca tipicamente no cointzident cun is làcans amministrativas de sa tzitade.

Custas tzifras si riferint a sa populatzione de su mesu 2015 cun duas etzetziones:

1. Is tzitades Messicanas ica is tzifras issoro derivant de su Intercensal Survey conducted de su 2015 fatu de INEGI cun riferimentu a su 15 de Martzu de su 2015;
2. Calgary, ca su tzensu munitzipale de su 2015 riferit a sa data de su primu de abrile.

Ci sunt 35 istados soberanos in is Amèricas, aici comente unu territòriu autònomu de sa Danimarca, tres departimentos de oltremare frantzèsos, tres colletividades de oltremare frantzesas, e unu terrìtoriu inabitadu de sa Frantza, oto territòrios de oltremare de su Regnu Unidu, tres paisos ca apartenint a s'Olanda, trees territòrios comunes de s'Olanda e, duos territòrios non ufitziales de is Istados Unidos e unu territòriu inabitadu de is Istados Unidos.

Paisu o territòriu	Area totale	Populatzione	Densidade de populatzione pro ${\displaystyle Km^{2}}$	Limbas comunas (ufitziales in grassetu)	Capitale
Anguilla (Regnu Unidu)	91	13,452	164.8	Inglesu	The Valley
Antigua e Barbuda	442	86,295	199.1	creolu[1], Inglesu	St. John's
Argentina	2,766,890	42,669,500	14.3	Ispagnolu	Buenos Aires
Aruba (Olanda)	180	101,484	594.4	Papiamentu, ispagnolu, olandesu	Oranjestad
Bahamas, The	13,943	351,461	24.5	Creolu, Inglesu	Nassau
Barbados	430	285,000	595.3	Bajan, Inglesu	Bridgetown
Belize	22,966	349,728	13.4	[2]Ispagnolu, Kriol, Inglesu	Belmopan
Bermuda (Regnu Unidu)	54	64,237	1,203.7	Inglesu	Hamilton
Bolìvia	1,098,580	10,027,254	8.4	Ispagnolu e àteras 36 limbas indigenas	La Paz e Sucre
Bonaire (Olanda)	294	12,093	41.1	Papiamentu, ispagnolu, olandesu	Kralendijk
Bouvet Island (Olanda)	49	0	0	Disabitadu
Brasile	8,514,877	203,106,000	23.6	Portughesu	Brasilia
Isulas Virgines Britànnicas	151	29,537	152.3	Inglesu	Road Town
Canada	9,984,670	37,411,592	3.8	Inglesu, Frantzesu	Ottawa
Isulas Cayman (Regnu Unidu)	264	55,456	212.1	Inglesu	George Town
Cile	756,950	17,773,000	22	Ispagnolu	Santiago
Ìsula Clipperton	6	0	0	Disabitadu
Colòmbia	1,138,910	47,757,000	40	Ispagnolu	Bogotá
Costa Rica	51,100	4,667,096	89.6	Ispagnolu	San José (Costa Rica)
Cuba	109,886	11,167,325	102.0	Ispagnolu	Havana
Curaçao (Olanda)	444	150,563	317.1	Papiamentu, Olandesu	Willemstad
Dominica	751	71,293	89.2	Frantzesu Patois, Inglesu	Roseau
Repùblica Dominicana	48,671	10,378,267	207.3	Ispagnolu	Santo Domingo
Ecuador	283,560	15,819,400	53.8	Ispagnolu, Quechua	Quito
El Salvador	21,041	6,401,240	293.0	Ispagnolu	San Salvador
Isulas Falkland (Regnu Unidu)	12,173	3,000	0.26	Inglesu	Stanley
Guiana Frantzesa (Frantza)	91,000	237,549	2.7	Frantzesu	Cayenne
Groenlandia (Danimarca)	2,166,086	56,483	0.026	Groenlandesu, Danesu	Nuuk (Godthåb )
Grenada	344	103,328	302.3	Inglesu	St. Jorge's
Guadalupe (Frantza)	1,628	405,739	246.7	Frantzesu	Basse-Terre
Guatemala	108,889	15,806,675	128.8	[3]Ispagnolu, Garifuna e àteras 23 limbas	Tzitade de su Guatemala
Guyana	214,999	784,894	3.5	Inglesu	Georgetown
Haiti	27,750	10,745,665	361.5	Creolu, Frantzesu	Port-au-Prince
Honduras	112,492	8,555,072	66.4	Ispagnolu	Tegucigalpa
Jamaica	10,991	2,717,991	247.4	Patois, Inglesu	Kingston
Martinica (Frantza)	1,128	392,291	352.6	Patois, Frantzesu	Fort-de-France
Mèssicu	1,964,375	119,713,203	57.1	Ispagnolu e 68 limbas indigenas	Tzitade de su Mèssicu
Montserrat (Regnu Unidu)	102	4,922	58.8	Creolu Inglesu, Inglesu	Plymouth, Brades
Isula Navassa (Istados Unidos)	5	0	0	Disabitadu
Nicaràgua	130,373	6,071,045	44.1	Ispagnolu	Manàgua
Panamá	75,417	3,405,813	45.8	Ispagnolu	Tzitade de Pànama
Paraguay	406,750	6,783,374	15.6	Guarani, Ispagnolu	Asunción
Perù	1,285,220	30,814,175	22	Ispagnolu, Quechua e àteras limbas indìgenas	Lima
Portu Ricu (Istados Unidos)	8,870	3,615,086	448.9	Ispagnolu, Inglesu	San Juan
Saba (Olanda)	13	1,537	118.2	Inglesu, Olandesu	The Bottom
Saint Barthélemy (Frantza)	21	8,938	354.7	Frantzesu	Gustavia
Saint Kitts and Nevis	261	55,000	199.2	Inglesu	Basseterre
Santa Lucia	539	180,000	319.1	Inglesu, Creolu Frantzesu	Castries
Saint-Martin (Frantza)	54	36,979	552.2	Frantzesu	Marigot
Saint Pierre and Miquelon (Frantza)	242	6,081	24.8	Frantzesu	Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)
Saint Vincent and the Grenadines	389	109,000	280.2	Inglesu	Kingstown
Sint Eustatius (Olanda)	21	2,739	130.4	Olandesu, Inglesu	Oranjestad
Sint Maarten (Olanda)	34	37,429	1,176.7	Inglesu, Ispagnolu, Olandesu	Philipsburg
South Georgia and the South Sandwich Islands (Regnu Unidu)	3,093	20	0.01	Inglesu	Grytviken
Suriname	163,70	534,189	3	Olandesu e àteras	Paramaribo
Trinidad e Tobago	5,130	1,328,019	261.0	Inglesu	Portu de Ispagna
Isulas Turks e Caicos	948	31458	34.8	Creolu Inglesu, Inglesu	Cockburn Town
Istados Unidos de Amèrica	9,629,091	320,206,000	34.2	Inglesu, Ispagnolu	Washington D.C.
Isulas Virgines Americanas (Istados Unidos)	347	106,405	317.0	Inglesu, Ispagnolu	Charlotte Amalie
Uruguay	176,220	3,286,314	19.4	Ispagnolu	Montevideo
Venezuela	916,445	30,206,307	30.2	Ispagnolu e àteras 40 limbas indìgenas	Caracas
Totale	42,320,985	973,186,925	21.9

 

Su nùmeru in totu de is limbas de s'Amèrica superat de meda 500, intra de limbas e dialetos. Is printzipales limbas sunt currispondentes a is ca sunt istadas postas de is colonizadores europeos, sighidas de is limbas de is printzipales culturas amerindias.

 

• Sa Limba ispagnola est allegada de prus de 377 moliones de persones, printzipalmente in Mèssicu, Amèrica Tzentrale e Amèrica de su Sud. Esistent peri importantes comunidades ispanofonas in is Istados Unidos de Amèrica, Brasile e calicuna ìsula de is Caràibes.

• Sa Limba inglesa est allegada de unu 325 miliones de persones. Est sa limba prus allegada in is Istados Unidos de Amèrica e est ufitziale in Canada, Belize, Guyana, is Isulas Malvinas o Falkland e calincunu territòriu de is Antillas. In Porto Rico est presente comente segunda limba ufitziale.

• Sa Limba frantzesa est allegada in vàrias ìsulas de is Caraibis (comente Haiti, Guadalupa e Martinica, intra de àteras) e est ufitziale in Canada (comente peri in sa provìntzia de su Québec) e in sa Gujana Frantzesa.

• Sa Limba portughesa est sa limba ufitziale de su Brasile, cun unu totale de prus de 185 miliones de faeddadores.

• Su Quechua est sa limba nativa prus allegada, cun prus de 12 miliones de persones. Est ufitziale in Bolìvia e in su Perù, in is zonas auba custa limba predominat. Su propriu ddu allegat una considerabile minoria in Ecuador, su sud de sa Colòmbia, totu su nord de s'Argentina e su nord de su Cile.

• Paris a su Quechua, su Aimara est peri ufitziale in Bolivia, mentres in su Perú auba prevalet e bia. Aici e totu, s'Aimara est sa primu limba de unu 18% de sa populatzione de sa Bolivia, e est sa limba printzipale Amerindio de sud peruvianu e su nord tzilenu. Nche sunt peri faeddantes de custa limba in su nord de s'Argentina.

• Su Creolu est una limba basada printzipalmentie in su frantzesu, ca si chistionat in Haiti.

• Su Guaraní est allegadu de prus de 6 miliones de persones, printzipalmente in su Paraguay, auba est limba ufitziale.

• Diversas limbas nativas sunt allegadas in sa zona de su tzentruamerica, comente su náhuatl (allegadu de 1,5 miliones de persones in Mèssicu), su Quiché (allegadu de 1,4 miliones de persones in Guatemala e Mèssicu), is limbas Mayenses (totus paris allegadas de 5 miliones de persones in Mèssicu e Centruamèrica), su Zapotecu (allegadu in Oaxaca de unu 800 milla persones, a pitzus de totu s'Istmo de Tehuantepec, inclùdidu medas de cussas de orìgine europea e àraba) e su mixteco (allegadu in Oaxaca e in su Guerrero de prus de 500 milla persones), intra de àteras.

• Su Olandesu est allegadu in is ìsulas de Aruba, Bonaire, Curazao, Sint Maarten, San Eustaquio e Saba, aici comente in sa Repùblica de Suriname.

• In su territòriu de sa Groenlàndia est ufitziale su Groenlandesu.

Calincuna àtera limba tenet una importàntzia demogràfica chentza chi siat ufitziale, intra de cussas:

• Su Mapudungunu est sa limba nativa allegada de prus o mancu 440 milla mapuches in su Cile e s'Argentina.

• Su Wayúu o Guajiru est una limba indìgena allegada de prus de 400 milla persones in sa Colòmbia e su Venezuela.

• Su Papiamentu est una limba criolla allegada in is isulas de Aruba, Bonaire e Curazao.

• Diversas limbas, comente sa Limba tedesca e sa Limba italiana, sunt peri allegadas de is immigrantes ca fiant lòmpidos in s'Amèrica a s'acabu de su sèculu XIX e in su Sèculu XX. Su tedescu est allegadu prus che àteru in sa Regione Sud de su Brasile, sud de su Cile e in calincuna regione de Argentina, Perù, Paraguay, Mèssicu e Venezuela, intra de àteras. Su basciu tedescu est allegadu in su Paraguay, Mèssicu, Istados Unidos de Amèrica, Canada, Belize e Bolìvia. S'italianu est allegadu in Istados Unidos de Amèrica, Canada, Argentina, Brasile, Perù, Cile, Uruguay, Venezuela e Mèssicu.

• Su Venetu est allegadu prus che àteru in Mèssicu e Brasile.

• Su Portughesu est allegadu in Venezuela de sa manna colonia portughesa distribuida in totu su Paisu (su Venetzuela ponit paris sa tertza colonia portughesa prus manna de su mundu). Su propriu est allegadu in is fronteras de is paisus ca stremenant cun su Brasile. S'amesturu de is limbas ispagnolas e portughesas donant logu a sa bariedade mutida Portuñol.

• Su Giaponesu est allegadu, in gradu prus mannu, in is Istados Unidos de Amèrica, in su Brasile e in su Perù, ca sunt is paisos auba bivet sa prus cantidade de immigrantes giaponesos, peri chi su propriu dd'allegant in is paisos cun piticas colònias giaponesas.

• Su limba tzinesa est allegada, printzipalmente, in su Perù, Istados Unidos de Amèrica e Canada (ca sunt is paisos cun prus cantidade de immigrantes) e, unu pagu de mancu, in àteros paisos de su continente.

• Su gallesu est allegadu in sa provintzia de sa patagonia de Argentina Chubut.

• Su croatu est allegadu in Cile de sa manna comunidade de immigrantes ca bivent in is regiones de Antofagasta e Magallanes.

• Sa limba ausiliària Esperanto est allegada de unu 300 milla persones in paisos de totu su continente, cun contzentratziones notàbiles in Brasile, Argentina, Cile, Costa Rica, Mèssicu, Uruguay, Paraguay, Venezuela, Colòmbia, Istados Unidos de Amèrica, Canada e Cuba.

 

Anguilla, Antigua e Barbuda, Dominica, Granada, Montserrat, Saint Kitts e Nevis, Saint Vincent e Grenadine, Santa Lucía: Dollaru de is Caraibis orientalis, (EC$; XCD)

Antillas Olandesas- Fiorinu antillanu olandesu

Argentina - Peso de s'Argentina, ($; ARS)

Aruba - Fiorinu de Aruba, (AWG)

 

Bahamas-Dollaru de is Bahamas (B$; BSD)

Barbados-Dollaru de is Barbados (Bds$; BBD)

Belize - Dollaru de su belize (Bz$; BZD)

Bermudas - Dollaru de is bermudas (BD$, BM$; BMD)

Bolìvia - Bolivianu (Bs.; BOB)

Brasile - Real de su Brasili (R$; BRL)

Canada - Dollaru canadesu (C$; CAD)

Cile- Peso cilenu ($; CLP)

Colòmbia- Peso colombianu ($, COL$; COP)

Costa Rica- Colón costaricanu(₡; CRC)

Cuba-Peso cubanu (CUP),Peso cubanu convertibili(CUC)

Repùblica Dominicana-Peso oru dominicanu($, RD$; DOP)

Ecuador,El Salvador,Istados Unidos de Amèrica,Turks e Caicos,Isulas Vírginis Britannicas,Ìsulas Vìrgines Americanas,Puerto Rico-Dollaru stadunidensi($; USD)

Groenlàndia-Corona danesa(DKK)

Guadalupa,Gujana Frantzesa,Martinica,Saint-Barthélemy (Antillas),San Martín:Èuru(€; EUR)

Guatemala-Quetzal (GTQ)

Guyana-Dollaru guyanesu(GYD)

Haiti-Gourde haitianu(HTG)

Honduras-Lempira (HNL)

Isulas Cayman-Dollaru de is Isulas Cayman

Geòrgia de su Sud e Ìsulas Sandwich meridionales,Ìsulas Falkland-Libra malvinensa(£, FL£; FKP)

Giamàica-Dollaru jamaicanu($, J$, JA$; JMD)

Mèssicu-Peso messicanu($; MXN)

Nicaràgua-Córdoba nicaraguensa (C$; NIO)

Panamá-Balboa panamensu(oficial) (PAB); Dollaru de is Istados Unidos de Amèrica(cursu legali) ($; USD)

Paraguay-Guaraní paraguayo(PYG)

Perù-Nuevo sol(S/.; PEN)

Saint-Pierre e Miquelon

Suriname-Dollaru surinamesu(SRD)

Trinidad e Tobago-Dollaru trinitensu($, TT$; TTD)

Uruguay-Peso uruguaianu($; UYU)

Venezuela-Bolívar(Bs., Bs.F; VEF)