Trên Rola-Bola: Math o drên ac atyniad ffair lle mae cerbyd yn cludo teithwyr ar daith gynhyrfus ac hwyliog.

Mae fel rheilffordd arferol, ond mae'r ffordd ei hun yn codi ac yn cwympo'n sydyn iawn, i greu gwefr sy'n gyfuniad o ofn a difyrrwch yn y teithwyr. Does dim term Cymraeg safonol na chydnabyddiedig ar gyfer y roller-coaster.

Trên Rola-bola

Math	Reid ffair
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'r Rola-bola yn reid ffair ac yn atyniad fawr mewn parciau hamdden a ffeiriau. Rhodd LaMarcus Adna Thompson freinlen ar y trên rola-bola cyntaf ar 20 Ionawr 1865 mewn perthynas â'r 'Switchback Railway' a agorodd flwyddyn ynghynt yn ffair atyniad Coney Island yn Efrog Newydd.. Yn y bôn, system reilffordd arbenigol, mae gan y rheilen donnau reilffordd sy'n esgyn ac yn cwympo ar hyd patrymau a grëwyd yn arbennig, weithiau gyda gwrthdroadau. Nid yw'r cylchdaith o reidrwydd yn gylch llawn, er bod rhai puryddion yn mynnu y dylai. Mae gan y mwyafrif o matiau diod rholer gerbydau ar gyfer dau, pedwar neu chwech o deithwyr, lle maen nhw'n teithio ar hyd y gylchfan.

Cafodd y rola-bola cyntaf eu hysbrydoli gan 'gwsg y gaeaf yn Rwsia, yn enwedig o amgylch St Petersburg, yr adeiladwyd bryniau iâ yn arbennig ar ei gyfer. Yn hwyrach, iyn 1784, dywedir i Ymerodres Rwsia, Catrin Fawr noddi codi bryncyn sled yng ngerddi ei phalas yn Oranienbaum yn St. Petersburg. Ar ddiwedd y 18g daethant yn boblogaidd a chopïodd entrepreneuriaid mewn mannau eraill y syniad, gan ddefnyddio cerbydau ar olwynion ar reilffyrdd. Un o'r cwmnïau hyn oedd 'Les Montagnes Russes à Belleville', a oedd wedi bod yn adeiladu ac yn gweithredu ffordd disgyrchiant ym Mharis er 1812.

Y rola-bola cyntaf ar ei ffyrf gyfoes oedd y Promenades Aériennes, a agorodd yn y Parc Beaujon, Paris ar 8 Gorffennaf 1817. Mae'n debyg i'r rheilffordd gyntaf gyda chylch y mae'r beiciwr am gyfnod gwrthdro ei hadeiladu hefyd ym Mharis, ym 1846 o ddyluniad Seisnig, gyda sled un olwyn wedi'i gyrru mewn cylch o 4 metr mewn diamedr. Nid oedd yr un o'r ffyrdd hynny ar gau.

Rola-bola dur

Uchaf: Kingda Ka 139 m - Six Flags, New Jersey (2005)
Hiraf: Dragon Dragon 2000 2479 m - Nagashima Spaland Mie, Siapan (2000)
Cyflymaf: Kingda Ka 206 km / awr - Six Flags New Jersey (2005)
Y Cwymp Hiraf: Kingda Ka 127 m - Six Flags, New Jersey (2005)

Rola-bola pren

Uchaf: Son Of Beast 66 m - Kings Island, Cincinnati, Ohio (2000) - Mae Son of Beast, oherwydd nad yw ei ddolen ddur, yn cael ei chydnabod fel gwir roller coaster pren.
Hiraf: Bwystfil 2255 m - Kings Island, Cincinnati, Ohio (1979)
Cyflymaf: Son Of Beast 126 km / h - Kings Island Cincinnati, Ohio (2000)
Y Cwymp Hiraf: Son Of Beast 65 m - Kings Island Cincinnati, Ohio (2000)
Serthaf: Balder gyda gradd o 70 - Liseberg (2003)
Yr hynaf: Hullámvasút a adeiladwyd ym 1922, ers hynny ar waith, dim ond y man cychwyn a adeiladwyd o'r newydd yn 2000 ar y ffurf wreiddiol - Hwngari, Budapest, Parc Difyrion

•  
  Promenades Aériennes yn Jardin Beaujon, Paris, tua 1820
•  
  Rheilffordd Wave yn Movie World, Awstralia
• Reidio trwy lygad teithiwr Xpress, parc antur Walibi, yr Iseldiroedd

Ceir enghreifftiau o drênau tonnau, trên rola-bola, yng Nghymru o fewn ffeiriau adloniant sefydliadol a hefyd, fel fersiynau llai, mewn ffeiriau tymhorol teithiol.

Trên Rola-bola Sefydlog

• Ffair Bleser Ynys y Barri, Y Barri
• Ffair Bleser Coney Beach Porthcawl
• Folly Farm, Sir Benfro
• Parc Thema Oakwood, Sir Benfro
• Y Fforest Coaster (Zip World), Betws-y-coed

Trên Rola-bola Aberystwyth gynt

Ceir cofnod o switch-back railway (term arall am roller-coaster a ddefnyddiwyd yn y Saesneg) fodoli yn Aberystwyth ar ddiwedd y 19g. Mewn erthygl yn y Welsh Gazette & West Wales Advertiser 17 Awst 1899, nodwyd bod "a good number of gay-hearted young men and maidens patronise the recently completed switchback railway." Roedd y trên rola-bola cynnar yma ar ochr ogleddol copa Craig-glais ("Consti"), tu cefn y Camera Obscura. Nid yw yno bellach.

Damwain Angeuol

Ar 15 Ebrill 2004 bu farw Hayley Williams, 16 oed, o Bont-y-pŵl, wedi iddi ddisgyn 30 meter o reid yr 'Hydro' yn Mharc Thema Oakwood ger Dinbych-y-pysgod, Sir Benfro. Er nad oedd yr Hydro yn drên rola-bola draddiadol, o ran nad oedd yn ffigwr-wyth, gyda chylchdaith crwn, ond yn hytrach yn reit ar siâp pedol, roedd ei nodweddion yr un peth fel arall i reid trên tonnau.

Digwyddodd y ddamwain yn ystod gwyliau'r Pasg. Roedd Hayley wedi bod ar wyliau efo'i mam a'i chwaer mewn carafán yn Sir Benfro. Roedd yn gerddor talentog a chafodd recordiad ohoni'n canu a darn gyfansoddodd hi ar gyfer ei arholiad TGAU eu chwarae yn y gwasanaeth. Clywodd y gwrandawiad yn Aberdaugleddau ddydd Mawrth fod y ferch ysgol wedi dioddef anafiadau i'w chorff a achosodd waedu mewnol. Ddydd Llun, y diwrnod cyntaf yn ôl yn yr ysgol wedi gwyliau'r Pasg, cafwyd gwasanaeth yn Ysgol Gatholig St Alban, Pont-y-pŵl, i helpu ei chyd-ddisgyblion i ddod i delerau â'u colled. Bu'n rhaid cau'r Hydro dros dro. Cafodd cwmni Oakwood Leisure, oedd yn rhedeg yr atyniad pan fu Hayley farw, ddirwy o £250,000 ar ôl cyfaddef nad oedd staff wedi sicrhau fod teithwyr wedi eu diogelu ar y reid.

•  
  Trên rola-bola Megafobia, ym Mharc Thema Oakwood, Sir Benfro
•  
  Taith Space ym Mharc Thema Oakwood
•  
  Rola-bola Speed ym Mharc Thema Oakwood
•  
  Cip ar Ffair Bleser Ynys y Barri sy'n cynnwys trên rola-bola

• Dwmbwr-dambar
• Trên-sgrech
• Olwyn Fawr

• (Saesneg) Geirfa Rola-bola
• (Saesneg) Roller Coaster History – Hanes Rola-bola