شانشینی پرووسیا

ھێزی بزوێنەری سەرەکی بزووتنەوەی یەکگرتنی ئەڵمانیا بووە لە ساڵی ١٨٧١، و دەوڵەتی پێشەنگی قەیسەرییەتی ئەڵمانی بووە تا ھەڵوەشاندنەوەی لە ساڵی ١٩١٨. ھەرچەندە ناوەکەی لە ناوچەیەکەوە وەرگرتووە کە پێی دەوترێت پرووسیا، بەڵام ناوەندەکەی لە مارگرەڤیاتی براندنبۆرگ بووە و بەرلین پایتەختی بووە.

شانشینی پرووسیا
دامەزران	١٨ی کانوونی دووەمی ١٧٠١
ناو بە زمانی فەرمی	Königreich Preußen
کورتەناو	Prusia، Prússia، Prusko، Prusy
ئایین	پڕۆتێستانت
بەشداربووە لە	Third Silesian War، Second Silesian War
زمانی فەرمی	ئەڵمانی
سروودی نیشتمانی	Preußenlied
کیشوەر	ئەورووپا
وڵات	ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانی، کۆماری ڤایمەر، ئەڵمانیای نازی
پایتەخت	بەرلین
دابەشکاریی کارگێڕی	ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانی، German Confederation
پۆتانی شوێن
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەت	پاشایەتیی دەستووری
سەرۆکی حکوومەت	King of Prussia
ئەنجومەنی یاسادانەر	Landtag of Prussia
ئەندامی	ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیی پیرۆز، German Confederation، ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانی، North German Confederation
دراو	Reichsthaler، Prussian thaler
شوێنی بارەگاکان	ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانی، North German Confederation، German Confederation
لەدوای ئەو	Free State of Prussia
گۆڕدراوە لەلایەن	Free State of Prussia
جێگەی دەگرێتەوە	ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیی پیرۆز، Brandenburg-Prussia، Duchy of Prussia
کۆتاییھاتن	٩ی تشرینی دووەمی ١٩١٨
وەسفی نیشان	coat of arms of Prussia، Q1474008، coat of arms of the Kingdom of Prussia
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

بنەچەی پاشاکانی پرووسیا لە ماڵی دەسەڵاتدارەوە ھاتوون کە بە ماڵی ھۆھێنزۆلێرن ناسراوە. باوباپیرانی شانشینی پرووسیا براندنبێرگ-پرووسیا بوو، کە ھێزێکی سەربازی بوو لە سەردەمی فرێدریک ویلیام، کە بە "«ھەڵبژاردەی گەورە» ناسرابوو، و دوای گۆڕانی پرووسیا بۆ وڵاتێکی گەورە لە دەوروبەری ئەو کاتەی بوو کە پرووسیا بوو بە شانشین. پرووسیا بە سەرکردایەتی فرێدریکی دووەم کە زیاتر بە فرێدریکی گەورە ناسراوە، کە سێیەم کوڕی فرێدریک ویلیامی یەکەم بوو. و ڕۆڵێکی بنەڕەتی ھەبوو لە دەستپێکردنی جەنگی حەوت ساڵەدا، بەو پێیەی توانی بەرگەی دەسەڵاتی پاشایەتی ھابسبۆرگ (نەمسا)، ڕووسیا، فەڕەنسا و سوێد بگرێت، ھەروەھا توانی ڕۆڵی پرووسیا لە ناوەڕاستی دەوڵەتانی ئەڵمانیا و ڕۆڵی ئەو ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو لە دامەزراندنی پرووسیا وەک دەوڵەتێکی سەرەکی لە ئەورووپا. دوای ئەوەی ھێز و دەسەڵاتی پرووسیا ئاشکرا بوو، بە زلھێزێکی گەورە دادەنرا لە نێو دەوڵەتانی ئەڵمانیادا. پرووسیا لە ماوەی سەد ساڵی داھاتوودا لە چەندین شەڕ و جەنگدا سەرکەوتنی بەدەستھێنا. و بەردەوام ھەوڵیدا ھەموو دەوڵەتانی ئەڵمانیا (جگە لە کانتۆنەکانی ئەڵمانیا لە سویسڕا) لەژێر سەرکردایەتی خۆیدا یەکبخات، بەڵام ئەو پرسیارە ھاتە کایەوە کە ئایا نەمسا لە مەودای یەکگرتوویی ئەڵمانیادا دەبێت یان نا و ئەو پرسە ھەر مابووەوە.

دامەزراندن

بۆرگراف کە سەر بە ماڵی ھۆھێنزۆلێرن بوو لە باشوورەوە تا مارگرافیای براندنبێرگ ھات و لە ساڵی ١٤١٥دا وەک ھەڵبژێردراو ناوچەکەی گرتە دەست. لە ساڵی ١٤١٧ ماڵی ھۆھێنزۆلێرن کرایە دەسەڵاتداری ھەڵبژێردراوی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز.

دوای شەڕەکانی پۆڵەندا، شارەکانی ناوچەی باڵتیک کە تازە درووستکرابوون لە دەوڵەتانی ئەڵمانیا، لەوانەش پرووسیا، تووشی پاشەکشەی ئابووری زۆر بوون کە زۆرێک لە شارەکانی پرووس نەیانتوانی بەشداری کۆبوونەوە ڕامیارییەکانی دەرەوەی پرووسیا بکەن. ھەژاری شارەکانی گرتەوە کە گەورەترینیان شاری گدانسک بوو کە ناچار بوو پارە لە شوێنێکی ترەوە قەرز بکات بۆ بازرگانی. ھەژاری لەم شارانەدا بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ دراوسێکانی پرووسیا، بەو پێیەی قۆرخکارییان دامەزراندبوو و پەرەیان پێدابوو کە وایان لێدەکرد کۆنترۆڵی بازرگانی بکەن بۆ ئەوەی ئەم شارە نوێیانە نەتوانن ڕکابەری بکەن. ئەم کێشانە بووە ھۆی ناکۆکی و شەڕ و ڕکابەریی بازرگانی و تەنانەت لەشکرکێشی. سەرەڕای ئەوەش، ڕووخانی ئەم شارانە بووە ھۆی دروستبوونی خانەدانەکان، و جیاکردنەوەی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا و دەرفەتی گەشەسەندنی بە چینی ناوەندی شارستانی براندنبۆرگ بەخشی.

ڕوون بوو کە براندنبێرگ چەندە جیاواز بوو لە خاکەکانی تری ئەڵمانیا لە ساڵی ١٤٤٠، چونکە ڕووبەڕووی دوو مەترسی بووەوە کە لە خاکەکانی تری ئەڵمانیا نەبوون. دابەشبوون لە ناوەوە و ھەڕەشەی لەشکرکێشی لەلایەن دراوسێکانی لە دەرەوە. براندنبێرگ لە ڕێگەی یاسادانانی ڕێبازی ئاخاییەوە خۆی لە دابەشبوون بەدوور گرت، کە بنەمای سەرەتایی بوونی بۆ ناوچەکانی براندنبێرگ و فرانکۆنی چاند. کێشەی ھەڕەشەی لەشکرکێشی لە ڕێگەی فراوانکردنەوە چارەسەر کرا. براندنبێرگ لە ھەموو لایەکەوە لەلایەن دراوسێکانەوە گەمارۆدرابوو کە سنوورەکانیان لە سنووری ڕامیاری زیاتر ھیچی تر نەبوو، ھەر بۆیە ھەر دراوسێیەکی براندنبێرگ دەیتوانی لە ھەر ساتێکدا ھێرش بکاتە سەری و لەناوی ببات، بۆیە تاکە ڕێگە بۆ بەرگریکردن لە خۆی ئەوە بوو کە پێش ئەوەی دەستی بەسەردا بگیرێت دەست بەسەر دراوسێکانیدا بگرێت. براندنبێرگ ھێواش ھێواش بەڵام بە شێوەیەکی چەسپاو سنوورەکانی لە ڕێگەی دانوستان و ھاوسەرگیرییەوە فراوانتر کرد و دراوسێکانی خستە ژێر ڕکێفی خۆی و مەترسی لەشکرکێشی نەھێشت.

ماڵی ھۆھێنزۆلێرن لە ساڵی ١٥١٨ بوو بە فەرمانڕەوای مارگرافیای براندنبێرگ، دوای زنجیرەیەک ناکۆکی زیندووکردنەوەی دۆقایەتی پۆمێرانیایان مسۆگەر کرد و دوای ئاشتی وێستفالیا بەشی ڕۆژھەڵاتی خۆی بەدەستھێنا.

دەسەڵاتی هاوبەش، دەرەبەگایەتی و بیرۆکراسی، کە دەسەڵاتی پادشایەتی ڕەھای پرووس لەسەری بنیات نراوە، بینی کە بەرژەوەندییەکانی لە سەرکوتکردنی ھەڵمەتی ئازادی کەسی و مافە دیموکراسییەکانەوە سەرچاوەی گرتووە، بۆیە ناچار بوو پەنا بۆ شێوازەکانی پۆلیس ببات. «دەوڵەتی پۆلیسی»، کە ئۆتۆ هینتز وەسفی کردووە، دەوڵەتێکی دەستوورییە لە شێوەی سەرەتایی خۆیدا، سیستەمی کۆنتری گۆڕی بە چینێکی خاوەن زەوییە دەرەبەگەکان کە بۆ چینی دەسەڵاتدار کاردەکەن.

ڕامیاری

شانشینی پرووسیا تا شۆڕشی ئەڵمانی لە ساڵی ١٨٤٨ لە ویلایەتەکانی ئەڵمانیادا دەسەڵاتێکی پادشایەتی ڕەھا ھەبوو، دوای ئەوە پرووسیا بوو بە پاشایەتییەکی دەستووری و ئەدۆلف ھاینریچ ڤۆن ئارنیم- پوتسنبێرگ وەک یەکەمین سەرۆکوەزیرانی پرووسیا دەستنیشانکرا. دوای پێکھێنانی دەستووری یەکەمی پرووسیا، پەرلەمانێکی دوو ئەنجومەنی پێکھێنرا و ئەنجومەنی خواروو یان لاندتاگی پرووس، لەلایەن ھەموو باجدەرەکانەوە ھەڵدەبژێردرا، کە بەپێی بڕی ئەو باجانەی کە درابوون بەسەر سێ چیندا (سیستەمی ئیمتیازاتی سێ چینی) دابەشکرابوون. ئەمەش ڕێگەی بە کەمێک زیاتر لە ٢٥٪ی دەنگدەران دا کە ٨٥٪ی دەسەڵاتی یاسادانان ھەڵبژێرن، لە ھەمان کاتدا زاڵبوونی توخمە دەوڵەمەندەکانی دانیشتووانی مسۆگەر کرد. ئەنجومەنی باڵا دەستنیشانکرا، دوای ئەوە پادشا ناوەکەی گۆڕی بۆ ماڵی لۆردەکانی پرووس. پاشا دەسەڵاتی جێبەجێکردنی تەواوی پاراست و شالیارەکانیش تەنیا بەرامبەر ئەو بەرپرسیار بوون. دەستی خاوەن زەوییەکان (دەرەبەگە دەوڵەمەندەکان لە پرووسیا) وەک خۆی مابووەوە، بە تایبەت لە پارێزگاکانی ڕۆژھەڵاتدا. پۆلیسی نھێنی پرووس کە لە وەڵامی شۆڕشی ئەڵمانی ساڵی ١٨٤٨ لە ویلایەتەکانی ئەڵمانیا پێکھێنرا، ھاوکاری میری کۆنەپەرستی دەکرد.