شانشینی مەقدۆنیا: شانشینێکی کۆن لە باشووری باڵکان

شانشینەکە لە سەرەتادا لەلایەن شانشینی شاھانەی ئارگێد دامەزرا و فەرمانڕەوایەتیی دەکرد، دواتر شانشینی ئەنتیپتریان و ئەنتیگۆن. مەقدۆنییە کۆنەکان شوێنی نزیکترین شانشین کە ناوەندەکەی لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی نیمچە دوورگەی یۆنان بوو، لە ڕۆژاوا لەگەڵ ئیپیرۆس، لە باکوورەوە لەگەڵ پیۆن، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ تراکیا و لە باشوورەوە لەگەڵ تێسالیا.

پێش سەدەی چوارەمی پێش زایین، مەقدۆنیا شانشینێکی بچووک بوو لە دەرەوەی ناوچەکە کە لەلایەن شار-دەوڵەتە گەورەکانی وەک ئەسینای پایتەخت و سپارتا و تیبسەوە جڵەوکرابوو و بۆ ماوەیەکی کورت ملکەچی ئیمپراتۆریەتی ھەخامەندییەکان بوو. لە سەردەمی پاشا ئارگید فیلیپی دووەم (٣٥٩ - ٣٣٦ پێش زایین)، مەقدۆنیا لە ڕێگەی داگیرکردن و دیپلۆماسییەوە یۆنان و شانشینی ئۆدراسیا و تراکیای ژێردەستە کرد. فیلیپی دووەم بە یارمەتی سوپاکەی کە ڕێکیخستەوە بۆ لەشکرێک کە ساریسا (ڕمێکی درێژ)یان بەدەستەوە بێت، فیلیپی دووەم لە شەڕی شارۆنیا لە ساڵی ٣٣٨ پێش زایین ھێزە سەربازییەکانی ئەسینای پایتەخت و تیبیسدا شکستیان ھێنا بەرامبەر ھێزەکانی فیلیپ. ئەسکەندەری گەورەی کوڕی فیلیپی دووەم کە سەرکردایەتی یەکێتیی وڵاتانی یۆنانی دەکرد، ئامانجی باوکی بەدەستھێنا کە فەرماندەیی ھەموو یۆنان بوو کاتێک دوای سەرھەڵدانی شۆڕش تیبیسی لەناوبرد. لە کاتی ھەڵمەتی داگیرکردنی دواتری ئەسکەندەردا، ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی ڕووخاند و ئەو خاکانەی داگیرکرد کە تا ڕووباری ئیندوس درێژبوونەوە. بۆ ماوەیەکی کورت، ئیمپراتۆریەتەکەی بەھێزترین بوو لە جیھاندا (کۆتا دەوڵەتی ھێلینیستی )، و مژدەی گواستنەوەی بۆ قۆناغێکی نوێی شارستانیەتی یۆنانی کۆن بوو. ھونەر و وێژەی یۆنانی لە خاکە داگیرکراوە نوێیەکاندا گەشەیان کرد و وڵاتەکە گەواھیدەری پێشکەوتنی فەلسەفی و ئەندازیاری و زانستی بوو کە لە زۆربەی جیھانی کۆن بڵاوبووەوە. ھۆکارەکەی بۆ بەشدارییەکانی مامۆستای ئەسکەندەر بە ناوی ئەرستۆ دەگەڕێتەوە کە نووسینەکانی بوون بە بەردی بناغەی فەلسەفەی ڕۆژاوایی.

دوای مردنی ئەسکەندەر لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین و دواتر شەڕەکانی پادشاکانی ئەسکەندەر و دابەشبوونی ئیمپراتۆریەتی تەمەن کورتی ئەسکەندەر، مەقدۆنیا وەک ناوەندێکی ڕۆشنبیری و ڕامیاری یۆنانی لە ناوچەی دەریای ناوەڕاستدا مایەوە شانبەشانی میسری بەتلیمۆس، ئیمپراتۆریەتی سێلۆسی و شانشینی پەرگامۆن. شارە گرنگەکانی وەک پێلا و بێدنا و ئەمفیپۆلیس لە ململانێی دەسەڵاتدا بوون بۆ جڵەوکردنی ناوچەکە. شاری نوێ دامەزران، وەک تەسالۆنیک کە لەلایەن کاساندەرەوە دامەزرا (لە تەسالۆنیکی ھاوسەرە مەقدۆنییەکەیەوە ناونراوە). پاشەکشەی مەقدۆنیا لەگەڵ شەڕەکانی مەقدۆنیا و سەرھەڵدانی ڕۆما وەک زلھێزێکی پێشەنگی دەریای ناوەڕاست دەستی پێکرد. لە کۆتایی جەنگی سێیەمی مەقدۆنیا لە شەڕی پەیدنا لە ساڵی ١٦٨ پێش زایین، دەسەڵاتی پادشایەتی مەقدۆنیا ھەڵوەشایەوە و وەک وڵاتێکی نۆکەری ڕۆما جێگەی گرتەوە. دەسەڵاتی پادشایەتی لە ماوەی جەنگی چوارەمی مەقدۆنیا لە ساڵانی ١٥٠–١٤٨ پێش زایین بۆ ماوەیەکی کورت زیندووبووەوە، پێش ئەوەی بە دامەزراندنی پارێزگای مەقدۆنیای ڕۆمانی کۆتایی پێبێت.

پادشاکانی مەقدۆنیا کە دەستیان بەسەر دەسەڵاتی ڕەھادا گرت و فەرماندەیی سەرچاوەکانی وڵاوتیان وەک زێڕ و زیو دەکرد، کارئاسانییان بۆ ئۆپەراسیۆنی کانگاکان دەکرد بۆ کانزاسازی دراو و دابینکردنی بودجەی سوپاکانیان. لە سەردەمی فیلیپی دووەم، ھێزی دەریایی مەقدۆنیا بە پێچەوانەی وڵاتانی دیکەی جێنشینی دوای جەنگی پادشاکان، و ئەو پەرستە ئیمپراتۆرییەی کە ئەسکەندەر بانگەشەی دەکرد لە مەقدۆنیا وەرنەگیرا، لەگەڵ ئەوەشدا فەرمانڕەواکانی مەقدۆنیا ڕۆڵیان وەک قەشە باڵاکانی شانشین و پارێزەرێکی دیار بۆ ڕێبازە ناوخۆییەکان و نێونەتەوەیییەکانی ئایینی ھێلینیستی وەرگرت. دەسەڵاتی پادشاکانی مەقدۆنیا لە ڕووی گریمانییەوە بەھۆی دامەزراوەی سەربازییەوە سنووردار بوو، لە کاتێکدا ھەندێک لە شارەوانییەکانی ناو کۆمۆنوێڵسی مەقدۆنیا پلەیەکی بەرزی فەرمانڕەوایەتیی سەربەخۆیان ھەبوو و میری دیموکراسییان ھەبوو لەگەڵ کۆبوونەوەی جەماوەری.