Ҡаҙаҡтар (ҡаҙ.
Ҡаҙаҡтар шулай уҡ Ҡаҙағстан һәм Ҡытай, Рәсәй, Үзбәкстан, Төрөкмәнстан, Монголия сиктәш райондарҙа йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбе буйынса Монголияла — икенсе, Үзбәкстанда — өсөнсө һәм Төркмәнстанда — дүртенсе урында.
Әбелхәйер хан • Курмангазы • Чокан Вәлиханов • Абай Шакарим Кудайбердиев • Махамбет Утемисов • Әхмәт Байтурсынов • Алихан Букейханов • Миржакип Дулатов Тимур Бекмамбетов • Ибрай Алтынсарин • Динмухамед Кунаев • Каныш Сатпаев • Сырым Датов | |
Үҙ атамаһы | Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر, |
---|---|
Һаны һәм йәшәгән урыны | |
Барлығы: 40 млн. самаһы Үзбәкстан: 6 000 000
Рәсәй Федерацияһы: 3 000 000 (2022), 653 962 (2002)
Монголия: 101 526
Төркиә: 10 000 | |
Тел | |
Дин | ислам суннизм |
Раса тибы | южносибирская раса |
Халыҡ | Алтай ғәйләһе |
Туғандаш халыҡтар |
Тарихи яҡтан 3 илдән торған: Оло йөҙ, Урта йөҙ һәм Кесе йөҙ. Йөҙҙәр Ҡаҙаҡ ханлығынан айырылып сыҡҡан.
Теле — ҡаҙаҡ теле, төрки телдәр төркөмөнөң ҡыпсаҡ-нуғай төркөмөнә инә. Рус һәм башҡа телдәр ҙә киң таралған. Ҡаҙаҡ этносы XV быуатта VIII быуатта Трансоксианахрға килгән төрки ҡәбиләләре һәм XIII быуатта монгол империяһы күскенселәре берләшкәндән һуң барлыҡҡа килә.. Диндарҙарҙың күпселеген сөнни мосолмандар тәшкил итә.
Ҡаҙаҡтарға иң яҡын туғандаш халыҡтар — нуғайҙар менән ҡараҡалпаҡтар.
Төп версия буйынса төрки телдәрҙән тәржемәлә «ҡаҙаҡ» һүҙе «ирекле, ирекле, үҙ аллы кеше» тигәнде аңлата.
Төрки телендә «ҡаҙаҡ» («قازاق») тигән һүҙ тәүге тапҡыр XIII—XIV быуаттарҙағы «Ҡоман мәжмүғәһе» һүҙлектәрендә һәм Мартин Т. Хаутсмa баҫтырып сығарған мамлюк-ғәрәп һүҙлегендә «ғаиләһеҙ», «яңғыҙ», «тынғыһыҙ» йәки «йортһоҙ», «илгиҙәр», «ҡыуылған», шулай уҡ «ирекле», а также «свободный» тигән мәғәнәлә булған.
Ҡаҙаҡ ханлығы барлыҡҡа килгәнгә тиклем көнсығыш Дәште Ҡыпсаҡ территорияһында Үзбәк ханлығы дәүләте була. Унда йәшәүселәрҙе үзбәктәр тип атағандар. XV быуатта Алтын Урҙала, атап әйткәндә, уның көнсығыш өлөшөндә, тарҡалыу башлана. Ҡаҙаҡ ханлығына нигеҙ һалыусылар Жанибәк хан һәм Керей хандың подданныйҙарын билдәләү өсөн «үзбәк-ҡазаҡ» терминын ҡулланған тәүге сығанаҡтарҙың береһе — Мөхәммәт Хәйҙәр Доглаттың «Тарих-и-Рашиди» әҫәре. Яңы этносәйәси берлеккә бүлеү процесы Исфаханиҙың Рузбех хандың «Михман-наме-и Бохара» хеҙмәтендә сағылыш таба. XVI быуат башынан, күскенсе ҡәбиләләрҙең бер өлөшө Шейбани хан етәкселегендә хәҙерге Ҡаҙағстан территорияһынан Мәүәрәннәһерғә күсеп киткәндән һуң, «ҡазаҡ» термины этник характерға эйә була башлай. «Үзбәк» ҡушымтаһы юҡҡа сыға.
Батша Рәсәйендә һәм совет осоронда 1734 йылдан 1925 йылға тиклем әлеге ҡаҙаҡтарҙы ҡырғыҙ-ҡайсаҡ йәки ҡырғыҙ тип йөрөтәләр. Рәсми версия буйынса, был ҡаҙаҡтарҙы казактар менән бутамау өсөн эшләнә, сөнки 1734 йылға тиклем ҡаҙаҡтарҙы казактар, ә Ҡаҙаҡ ханлығы Казак урҙаһы тип йөрөтәләр.
XVII—XVII быуаттарҙа рус дәүләте документтарында һәм әҙәбиәтендә казак этнонимы ҡаҙаҡтарға ҡарата ҡулланылған. Мәҫәлән, XVII быуаттың беренсе яртыһындағы рус йылъяҙмасыһы Савва Есипов, Күсемм хандың килеп сығышы тураһында хәбәр итеп, Ҡаҙаҡ ханлығын «Казак Урҙаһы» тип атай.
Рус этнографы һәм географы Е. К. Мейендорфтың XIX быуат башында яҙылған «Ырымбурҙан Бохараға сәйәхәт» китабында "улар (ҡаҙаҡтар) үҙҙәрен ҡырғыҙ тип атамайҙар, ә үҙҙәрен казактар тип атайҙар, ул, ҡайһы берәүҙәр фекеренсә, «һыбайлы», икенселәренсә, "яугир"тигәнде аңлата . Уларҙы ҡырғыҙ тип башҡорттар атайҙар, әммә был һүҙҙең ҡайҙан килеп сыҡҡанын белмәйҙәр", тип билдәләнә.
1925 йылдың 19 апрелендә 5-се Бөтә казак Советтар съезында «Ҡырғыҙ милләте өсөн „казактар“ атамаһын тергеҙеү тураһында» резолюция ҡабул ителә. Ҡырғыҙ халҡының исемен билдәләүҙе фонетик яҡтан мөмкин тиклем яҡыныраҡ тергеҙеү өсөн Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезы ҡырғыҙҙарҙы казактар тип атарға ҡарар итә. Ошо мәлдән алып СССР-ҙа тарихи дөрөҫ казак этнонимы ҡулланыла башлай, Ҡырғыҙ АССР-ы Казак АССР-ы тип үҙгәртелә. 1936 йылға тиклем ҡырғыҙ-казак терминын белешмәләрҙә лә осратырға мөмкин, был термин казактар менән буталсыҡ булмаһын өсөн ҡулланылған.
Ҡаҙаҡ этнонимының хәҙерге формаһы 1936 йылдың февралендә Казак АССР-ын (1936 йылдың 5 февраленән Ҡаҙаҡ АССР-ы) Ҡаҙаҡ ССР-ына әйләндерер алдынан 1936 йылдың декабрендә барлыҡҡа килгән.
1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
356 646 | 0,33 | 382 431 | 0,33 | 477 820 | 0,37 | 518 060 | 0,38 | 635 865 | 0,43 | 653 962 | 0,45 |
Төп аҙыҡ-түлек — ит ризыҡтары. Ашарға әҙерләү өсөн һарыҡ, һыйыр, йылҡы, һирәгерәк дөйә ите киң ҡулланыла.
Милли ашамлыҡтар башҡорттоҡона оҡшаш: бишбармаҡ, һурпа, ҡорот, ҡаҙылыҡ, айран, ҡымыҙ, бауырһаҡ, тултырма, ҡатыҡ, һағыҙ.
Ит ашамлыҡтарынан тыш һөт ризыҡтары һәм эсемлектәр күп төрлө: ҡsмыҙ, шубат, һөт, айран (кефир), ҡаймаҡ, һары май, ҡатыҡ, ҡорот, эремсек, күжә (иген культуралары менән һөт эсемлеге) һ. б. Эсемлектәрҙән төп эсемлек — сәй.
1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркаларының этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында ҡаҙаҡтарға арналған марка ла була.
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Ҡаҙаҡтар, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.