Jules Verne, atgnamain Jules-Gabriel Verne, (* ils 8 da favrer 1828 a Nantes; † ils 24 da mars 1905 ad Amiens), è stà in scriptur franzos.
El è surtut vegnì enconuschent tras ses romans ‹Voyage au centre de la Terre› (1864, tudestg: ‹Die Reise zum Mittelpunkt der Erde›), ‹Vingt mille lieues sous les mers› (1869–1870, tudestg: ‹20.000 Meilen unter dem Meer›) e ‹Le Tour du monde en 80 jours› (1873, tudestg: ‹Reise um die Erde in 80 Tagen›, rumantsch: ‹Viadi enturn il mund en 80 dis›). Sper Hugo Gernsback, Kurd Lasswitz e H.G. Wells vala Jules Verne sco in dals fundaturs dal gener science fiction.
Jules Verne è creschì si en il quartier dals possessurs da navs en la citad da port Nantes sco vegl dals tschintg uffants d’in advocat e da sia dunna che derivava dals circuls da possessurs da navs. Cun indesch onns duai el avair empruvà da far dascusamain in viadi sur mar sco giarsun- mariner, ma è vegnì manà l’ultim mument giu da la nav. Ses temp da scola ha el passentà en scolas privatas catolicas da sia citad natala ed ha terminà quel l’onn 1846 sin il gimnasi statal. Sinaquai è el sa rendì a Paris a studegiar giurisprudenza, perquai ch’el dueva surpigliar la pratica d’advocatura da ses bab.
Il pli tard sco student ha el però cumenzà a scriver ed è vegnì en contact cun il mund dals litterats da Paris, t.a. cun Alexandre Dumas, ch’al ha protegì in pau, e cun il figl da quel, Alexander Dumas il giuven ch’è daventà in bun ami.
Jules Verne è perquai restà suenter avair terminà il studi (1849) a Paris ed ha l’emprim scrit divers dramas, da la tragedia fin il libret d’opera. L’onn 1851 è in emprim toc vegnì recepì d’ina revista litterara; en quella èn er cumparids il medem onn dus raquints dad el. Ils temas da quels ‹viadi sin la mar› resp. ‹viadi en ballun› n’han betg pli laschà liber Verne, er sch’el han anc scrit in temp texts che tractavan tut autras tematicas.
L’onn 1852 è el daventà secretari da l’intendant dal Théâtre-Lyrique a Paris, per il qual el ha producì ils proxim onns, per part persul, per part en in team d’auturs, divers tocs. A medem temp ha el scrit vinavant raquints cun diversas tematicas, tranter quels il 1855 il raquint da viadi aventurus ‹Un hivernage dans les glaces› (‹In’envernada en il glatsch›).
L’onn 1857 ha el maridà ina vaiva cun dus uffants. Da lur lètg è naschì il 1861 il figl Michel. Jules Verne ha sinaquai pratitgà intgins onns la professiun burgaisa d’in agent da bursa, ma cun success mediocher. Daspera (1859 e 1861) ha el fatg cun in da ses amis, il cumponist Aristide Hignard, viadis cun bastiment en la Scozia e Norvegia, ils quals al han rendì accessibel il mund da la navigaziun. L’emprim viadi ha furmà la basa dal roman ‹Voyage à reculons en Angleterre et Écosse› (‹Viadi cun incaps en l’Engalterra ed en Scozia›), il qual n’è mai vegnì publitgà dal temp da vita da Verne.
Decisiv per la cuntinuaziun da sia carriera sco autur è stà il fatg ch’el ha fatg l’onn 1862 l’enconuschientscha da l’editur da cudeschs d’uffants Pierre-Jules Hetzel. Quel ha edì ses emprim roman da science fiction ‹Cinq semaines en ballon› (‹Tschintg emnas en il ballun›), ha fatg cun el in contract per ulteriurs romans dal medem gener ed al ha animà ad ina moda da scriver attractiva per il public. Il pli tard sur Hetzel è Verne er vegnì en contact cun perscrutaders da la natira ed inventaders ch’han schlargià sias enconuschientschas, procurà per la savida dal fatg necessaria e furnì ad el ideas ch’el rimnava en in’immensa cartoteca.
Cun ‹Cinq semaines en ballon› ha Verne cuntanschì in tschert renum sco autur; tuttina n’è quest’ovra betg sa vendida dalunga fitg bain, mabain ha cuntanschì cuntinuadamain sur quatter decennis pliras ediziuns. Ils proxims onns ha el scrit numerus romans ch’èn per ordinari, avant che vegnir edids en furma da cudesch, cumparids en cuntinuaziuns en la revista da giuvenils ‹Magazin illustré d’éducation et de récréation› che Hetzel ha fundà il 1864. Sia domena per propi èn restads ils romans da viadi e d’aventura, cun ina cumpart pli gronda u pli pitschna da science fiction, ils quals Hetzel preschentava sut la rubrica ‹Voyages extraordinaires›. En questas ovras ha Verne anticipà cun blera intuiziun scientifica e tecnica baininqual svilup che dueva vegnir realisà pli tard. Quai vala surtut per la litteratura ch’è cumparida ils emprims dudesch onns suenter l’emprim’ovra.
Ses pli enconuschents romans èn: ‹Voyages et aventures du capitaine Hatteras› (1864/65); ‹Voyage au centre de la Terre› (1864); ‹De la Terre à la Lune› (1865); ‹Autour de la Lune› (1869); ‹Vingt mille lieues sous les mers› (1869). L’onn 1872 è cumparida si’ovra che dueva avair il pli grond success insumma, ‹Le Tour du monde en 80 jours› (‹Viadi enturn il mund en 80 dis›), la quala el ha, ensemen cun Adolphe d’Ennery sco coautur, er adattà per il teater. Il 1876 è suandà, medemamain cun grond success, il crimi politic e d’aventura ‹Michel Strogoff› che gioga en la Sibiria; er quel è vegnì elavurà ad in toc da teater.
Il pli tard dapi ‹Le Tour du monde en 80 jours› era Verne in um stimà e ritg. El ha fatg numerus viadis cun la viafier e sin la mar, per exempel l’onn 1867 cun la pli gronda nav a vapur da quel temp, la ‹Great Eastern›, en ils Stadis Unids, ed a partir dal 1866 cun atgnas jachts a vela e la finala jachts a vapur en il Chanal, la Mar dal Nord e Mar da l’Ost ed en la Mar Mediterrana. Ultra da quai mantegneva el ina chasa represchentativa ad Amiens, la citad natala da sia dunna, nua ch’el viveva dapi il 1870. Lez onn è el vegnì numnà chavalier da la Legiun d’onur. Er è el – quai ch’è nunusità per in betg Brit – vegnì recepì en il renumà Travellers Club da Londra.
Fatg quitads al ha però ses figl Michel. Cun 15 onns, il 1876, aveva el dà quel per in temp en ina chasa da correcziun, e pir il 1888 duevan bab e figl puspè sa reconciliar.
L’onn 1883 ha Jules Verne empruvà da sa metter en posiziun sco candidat per l’Académie Française, l’instituziun naziunala che s’occupa da la tgira da la lingua franzosa, ma senza success. Apparentamain n’eran sias scrittiras betg vegnidas acceptadas dals ulteriurs commembers da l’academia sco litteratura seriusa. Anc oz vegn Verne savens menziunà da la scienza litterara be a l’ur.
L’onn 1886 è el vegnì blessà grevamain tras in sajet da pistola d’in nev malsaun da spiert, quai ch’ha laschà ses fastizs fin la fin da sia vita. Il 1888 ha el cumenzà a s’engaschar en la politica communala ed è vegnì elegì repetidamain en il cussegl da la citad dad Amiens. Sco politicher dal center, l’emprim plitost d’orientaziun sanestra, pli tard da dretga, è el s’engaschà en la planisaziun urbana ed a favur dal teater da la citad. L’onn 1898, en connex cun l’Affera da Dreyfus, vegn el attribuì als ‹anti-Dreifusards›; ma il 1899 è el s’engaschà per la revisiun da la procedura.
Ils 17 da mars 1905 ha Verne gì in’attatga da diabetes. Da quella n’è el betg pli sa revegnì ed è mort ils 24 da mars 1905.
Suenter sia mort ha ses figl edì numerusas ovras or dal relasch, per part cun adattar quellas vaira ferm, ed ha er scrit atgnas ovras sut il num da ses bab.
L’epoca en la quala Verne ha vivì steva sut l’ensaina dal progress tecnic accelerà ed era a medem temp segnà dals ultims gronds viadis d’exploraziun. Perquai han ses cudeschs, che sa drizzavan surtut ad in public masculin pli giuven e scolà, gì grond success betg be en Frantscha, mabain grazia a translaziuns er en tut l’Europa ed en ils Stadis Unids. Intgins da ses romans vegnan fin oz adina puspè edids da nov.
L’onn 1910 han ins inaugurà en sia citad natala in monument per Jules Verne, creà da Georges Bareau.
En il 20avel tschientaner han ils romans da Verne, ritgs d’acziun, inspirà blers cineasts. E betg per casualitad porta l’emprim sutmarin atomar dal mund l’USS Nautilus, il num dal sutmarin futuristic da chapitani Nemo, la figura or da ‹Vingt mille lieues sous les mers›.
Las suandantas ovras or dal relasch da Jules Verne ha ses figl Michel Verne publitgà suenter las avair reelavurà pli u main ferm:
Medemamain or dal relasch da Jules Vernes derivan las suandantas ovras:
This article uses material from the Wikipedia Rumantsch article Jules Verne, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Il text è disponibel sut la licenza Creative Commons Attribution/Share-Alike; ulteriuras cundiziuns pon esser applitgablas. Detagls chattas ti en las cundiziuns d'utilisaziun. Vichipedia è ina marca registrada da la Wiki Du học, ina organisaziun senza finamira da profit. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Rumantsch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.