Сергеј Ејзенштајн: советски режисер

Сергей Михайлович Эйзенштейн, 1898 — 1948) — советски режисер и филмски теоретичар. Неговите најпознати филмови се: Крстарицата Потемкин, Октомври и Александар Невски. Неговите филмови припаѓаат на жанрот политички ангажирани филмови.

Сергеј Ејзенштајн
Ејзенштајн во Санкт Петербург во 1910-тите
Роден(а)	Сергеј Михајлович Ејзенштајн 22 јануари 1898 Рига, Ливонска губернија, Руско Царство
Починал(а)	11 февруари 1948(1948-02-11) (возр. 50) Москва, Советски Сојуз
Почивалиште	Новодевически гробишта, Москва
Активен период	1923 — 1946
Значајни дела	Штрајк (1924) Крстарицата Потемкин (1925) Октомври: Десет дена што го потресоа светот (1927) Александар Невски (1938) Иван Грозни (1944, 1958)
Сопружник	Пера Аташева, 1934 — 1948
Награди	Државна награда на СССР (1941,1946)

Меѓу историчарите на филмот постои убедување дека токму Сергеј Ејзенштајн најмногу придонел за развојот на монтажата, не само како техничко поврзување на кадрите од филмот туку и како начин за изменување и унапредување на филмскиот јазик. Заедно со Лав Куљешев развиле исклучително значаен теоретски труд за филмската монтажа. Целото дело на Сергеј Ејзенштајн се одликува со иновативна употреба на монтажата, ритамот, одбирањето на доминантни мотиви, видови на осветлување, а во неговиот последен филм и употреба на бои. Сѐ ова било новина во филмската продукција на неговото време.

 

 

Сергеј Ејзенштајн е роден во семејство од средна класа во Рига, Латвија (тогашна Ливонска губернија во Царска Русија). Неговото семејство често се селело додека бил дете, па таквиот начин на живеење продолжил да го практикува и во понатамошниот живот. Татко му Михаил Осипович Ејзенштајн бил познат архитект, роден во Киевска губернија во еврејско трговско семејство. Иако било еврејско семејство, дедото на Сергеј Ејзенштајн имал прифатено православно христијанство. Мајка му, Јулијана Ивановна Конетскаја потекнувала од руско православно семејство и била ќерка на успешен трговец. Јулијана ја напуштила Рига 1905 година, земајќи го синот Сергеј со себе со Санкт Петербург. Таткото, Михаил Осипович, се придружил на семејството во 1910 година, но потоа родителите му се развеле, а мајката го напуштила семејството и отишла да живее во Франција. Ејзенштајн бил одгледан како православен христијанин, но подоцна станал атеист. Ејзенштајн студирал архитектура и градежништво на Петербуршкиот институт. Во 1918 година ги напуштил студиите и се придружил на Црвената армија, додека неговиот татко Михаил ја поддржувал спротивната страна. По победата на октомвриската револуција, татко му побегнал во Германија, а Сергеј Ејзенштајн отишол прво во Санкт Петербург, па во Вологда и Даугавпилс. Во 1920 година, тој бил префрлен во Минск, после успешно спроведената пропаганда за октомвриската револуција. Во тој период тој се запознал со Кабуки театар и изучувал јапонски јазик, научил триста канџи букви, што имало влијание на неговиот сликовен развој. Овие изучувања на јапонскиот јазик го навеле да отпатува за Јапонија.

Во своите први филмови, Сергеј Ејзенштајн не користел глумци професионалци. Тој работел на прашањето на класните конфликти во кои глумците имале само стереотипни улоги. Тој бил верен на идеите на комунизмот за време на Сталин, кој пак бил многу свесен за значењето на филмот како пропагандно оружје. Популарноста и значењето на Сергеј Ејзенштајн растело и опаѓало во зависност од успехот на неговите филмови.

Во 1925 година, тој го снимил култниот филм Крстарицата Потемкин. Позната сцена на паѓање на детската количка по скалите била снимена во Одеса на 22 септември. Централниот комитет на КПСС организирал одбележување на јубилејот на револуцијата од 1905 година, а народните комесари Луначарски и Казимир Малевич го ангажирале Сергеј Ејзенштајн да направи филм за тој повод. Од големиот број на збиднувања од тој период, Ејзенштајн ја одбрал побуната на крстарицата како централен мотив на филмот.

Во текот на есента 1928 година, тој го напуштил Советскиот Сојуз и отишол на двогодишни студии по Европа, заедно со соработниците Едвард Тисе и Григориј Александров. Сите заедно биле испратени од комунистичката партија за да ја усовршат техниката на звучниот филм. Во тој период Ејзенштајн го снимил филмот „Сентиментална романса“ во Франција, 1930 година. Студиото Парамаунт го повикало со САД и му понудило договор од 100.000 долари, поради што тој отишол во Њујорк. Таму, тој требал да екранизира еден од романите на Теодор Драјзер, но поради конфликт меѓу режисерот и продуцентот овој проект пропаднал. Целиот настан станал тензичен и помошта од пријателите Аптон Синклер и Чарли Чаплин му овозможила да се спаси од некој тип на прогонство. Тој заминал за Мексико да сними филм за брачниот пар Синклер, меѓутоа и тука се судрил со неприфатливи услови на творење. Филмот во Мексико не бил завршен, кога Сталин го повикал назад во СССР. Од снимениот материјал во 1933 година бил измонтиран филмот „Громови над Мексико“, подоцна познат како филмот „Да живее Мексико“.

Во 1938 година, бил прикажан првиот звучен филм на Ејзенштајн „Александар Невски“. Во филмот се опишува историската битка меѓу Русите и Тевтонските витези од 13 век на заледеното Чудско езеро. Во филмот доминира идејата на патриотизмот и поради тоа филмот бил многу користен во текот на Втората светска војна како пропаганда во СССР.

Престојот на Ејзенштајн на Запад бил сомнителен за Сталин и неговата клика. Поради тоа, работата на некои филмови била откажана, а снимањето на филмот „Иван Грозни“ често било прекинувано. Првиот дел од филмот „Иван Грозни“ во 1944 година, бил прифатен со симпатии и бил награден, но веќе вториот дел, каде Иван Грозни бил прикажан како параноичен тиранин бил цензурира и забранет за прикажување сѐ до 1958 година. Некои делови од филмот биле снимени во боја, благодарение на колор камерите кои биле запленети од Германците по Битката кај Сталинград. Третиот дел од филмот, снимен во 1946 година, комунистичката партија го конфискувала.

Повраток

Ејзенштајн бил во состојба да му се умилкува на Сталин за да добие уште една шанса за снимање на филм. Од две понуди кои ги добил за снимање ја избрал биографијата на Александар Невски, а музиката за филмот ја компонирал познатиот композитор Сергеј Прокофјев. Овој пат му биле дадени соработници и тоа: косценаристот Петар Шавленко, кој требал да го даде крајното сценарио и да ги избере професионалните глумци за улогите, и помошник-режисерот Дмитриј Васиљев, кој требал да го забрза снимањето.

Филмот бил добро прифатен и од советските и од западните критичари, а бил награден со Орденот Ленин и со Државната награда на СССР (Сталинова награда). Филмот е алегорија и предупредување против натрупувањето на воените сили на Нацистичка Германија, а во него имало сцени во кои кнезот Невски, зборувајќи преку традиционалните руски поговорки во склад со руската традиција, ја изразува борбата против германските освојувачи. Филмот бил комплетно снимен и пуштен во дистрибуција во 1938 година и бил прв звучен филм на Ејзенштајн и негов единствен филм снимен во текот на скоро една деценија.

Неколку месеци по прикажувањето на филмот, бил склопен пакт меѓу Сталин и Хитлер, поради што филмот бил веднаш повлечен од дистрибуција. Ејзенштајн се вратил на теоретските предавања и бил задолжен за режирање на „Валкира“ од Вагнер, во Бољшој театарот. По нападот на Германија врз Советскиот Сојуз во 1941 година, филмот „Александар Невски“ повторно бил пуштен за прикажување и се здобил со меѓународен успех. Во текот на војната, како што напредувале Германците кон Москва, Ајзенштајн заедно со другите филмски дејци биле евакуирани во Алмати и тогаш се родила идејата за филмот Иван Грозни. Ејзенштајн кореспондирал со Прокофјев од Алмати, сѐ додека тој не му се придружил во 1942 година и таму ја компонирал музиката за истиот филм. Ејзенштајн од своја страна пак ги дизајнирал сетовите за оперското изведување на „Војна и мир“, кое Прокофјев го компонирал.

Трилогијата „Иван Грозни“

Филмот „Иван Грозни – I дел“, кој го режирал Ајзенштајн и во кој Иван IV Грозни бил претставен како национален херој добил поддршка и награда од Сталин, но вториот дел од филмот, во кој Грозни се претвора во тиранин, бил цензуриран и забранет за прикажување, сѐ до крајот на 1958 година. Сите снимки на третиот дел од истиот филм биле конфискувани и најголем дел од нив биле уништени.

Во 1934 година, Ајзенштајн се оженил за сценаристката Пера Атешева (родена како Перл Мојсеевна Фогелман, 1900 – 1965 година) и со неа останал заедно до неговата смрт. Тој починал по вториот срцев удар, на 11 февруари 1948 година, во Москва, во својата 50 година од животот. Бил кремиран и погребан во Москва.

 

Ејзенштајн се смета за еден од најзначајните режисери во историјата на филмот, а неговиот опус извршил големо влијание врз повеќе генерации светски автори, како и врз развојот на теоријата на филмот и естетиката. Тој ќе остане запаметен по тоа што кинематографијата ја дефинирал како единствен спој на уметноста и науката. Режисерската кариера ја започнал во 1924 година, со филмот „Штрајк“, а на почетокот од 1930-тите емигрирал во САД, каде најпрвин бил пречекан со воодушевување, но потоа бил одбиен. По враќањето во татковината настапила пауза во неговото творештво поради идеолошкото неприфаќање од страна на власта, а во 1937 година започнал да работи на својот прв звучен филм, „Александар Невски“. Во текот на Втората светска војна започнал да ја снима епопејата во два дела „Иван Грозни“ чиј втор дел го претставува неговото последно дело. Сите негови дела се одликуваат со иновативна употреба на монтажата, ритамот и светлото. Опусот на Ејзенштајн не е голем и се состои од неколку долгометражни филмова, од кои еден не е сочуван, но некои од нив се вистински ремек-дела за кои тој црпел инспирација во класните конфликти и динамичните општествени промени кои се случувале во неговото време. Заеднички именител на неговите филмови е отфрлањето на поединецот и воведувањето на колективниот јунак, при што поединечниот интерес е подреден на интересот на народните маси и на револуцијата. Филмскиот опус на Ејзенштајн го сочинуваат следниве дела:

• Дневник на Глумов (Дневник Глумова, 1923 г.)
• Штрајк (Стачка, 1925 г.)
• Крстарицата Потемкин (1925 г.)
• октомври: Десет дена што го потресоа светот (Октябрь: Десять дней, которые потрясли мир, 1927 г.)
• Старо и ново (Генеральная линия или Старое и новое, 1929 г.)
• Сентиментална романса (Сентиментальный романс/Le Romance sentimentale, 1930 г.)
• Земљотрес во Оахака (Землетрясение в Оахаке, документарни филм из 1931 г.)
• Да живее Мексико! (¡Que Viva México!, Да здравствует Мексика!, недовршен филм, 1930-1932 година, премиерно прикажан 1979 година)
• Бежин луг (Бежин луг, недовршен филм, 1935 – 1937 г.)
• Александар Невски (1938 г.)
• Канал Ферган (недовршен филм од 1939 г.)
• Иван Грозни 1 (1944 г.)
• Иван Грозни 2 (1945 г.)
• Иван Грозни 3 (недовршен филм од 1946 г.)

Филмски теоретичар

Ајзенштајн бил пионер во филмската монтажа. Тој заедно со современикот Лав Куљешов биле првите двајца филмски теоретичари кои тврделе дека монтажата е суштината на филмот. Неговите текстови и книги, а посебно делата „Филмска форма“ и „Филмска смисла“ детално го објаснуваат значењето на монтажата.

И филмовите и теоријата на Ајзенштајн имале големо влијание на подоцнежните филмски творци. Тој верувал дека монтирањето може да користи повеќе од самото изложување на сцената или моментот со монтирање (поврзување) на сродни слики. Тој сметал дека „судирот“ на снимките може да се искористи за манипулација со емоциите на публиката и за создавање на филмски метафори. Верувал дека идејата треба да се изведе од сложеноста на две независни снимки со воведување на елементот колаж во филмот. Тој ги развил „методите на монтажата“:

1. метричка

2. ритмичка

3. тонална

4. асоцијативна

5. интелектуална

Ајзенштајн предавал на ГИК каде напишал наставен план и програма за насоката за режисери, а неговите илустрации кои ги користел во наставата биле репродуцирани во делото на Владимир Низни „Лекции со Ајзенштајн“. Вежби и примери за студентите биле засновани на обработките на „Чичко Горио“ од Оноре де Балзак.

Покрај дидактиката на книжевната и драмска содржина, Ајзенштајн предавал и за техниката на режирањето, фотографијата и монтажата, поттикнувајќи го поединечниот развој на своите студенти, нивното изразување и креативност. Неговата педагогија, исто како и неговите филмови, биле политички настроени и содржеле цитати од Ленин испреплетени со неговите теоретски сфаќања.

Во своите први дела, Ајзенштајн избегнувал да ангажира професионални глумци и прикажување на поедничени ликови, а повеќе се занимавал со широки општествени прашања и посебно со класни конфликти. Тој користел стереотипни ликови, а улогите биле дадени на неквалификувани лица од соодветни класи, без ангажирање на филмски ѕвезди. Неговата визија за комунизмот се спротивставувала на владеачката визија, што било причина за конфликт со претставниците на режимот на Сталин. Како и многу други болшевички уметници, Ајзенштајн замислувал дека новото општество треба да ги субвенционира уметниците, ослободувајќи ги од ограничувањата на буџетот, од притисоци на шефови и оставајќи им потполна слобода на творење. Сепак, како и во другиот дел од светот, така и во Советскиот Сојуз, буџетите и волјата на продуцентите биле далеку позначајни од творештвото на уметниците. Ограничувањето на ресурсите (парични и опрема) барале контрола на филмската продукција во еднаков степен како и во капиталистичкиот свет.

• Две Сталинови награди – 1941 година за филмот Александар Невски (1938 г.), 1946 година за првииот филм од серијата „Иван Грозни“ (1944 г.)
• Почесен уметник на РСФСР (1935 г.)
• Орден Ленина (1939 г.) – за филмот Александар Невски (1938 г.)
• Орден на „Беџ на честа“
• Гугл Дудл (2018 г.) – Дудл бил издаден за прослава на 120 година од неговото раѓање.