Cybele

Cybele (Graece Κυβέλη) seu Cybebe (Κυβήβη) est dea materna Phrygia, cuius praecipuum templum Pessinunte situm est, cuiusque cultus bello Punico secundo anno 204 a.C.n. Romam introductus est, ob fabulam de originibus Troianis Romanorum. Etenim Troia urbs Phrygia erat et Cybele Magna Mater Idaea vocabatur, id est montis Idae prope Troiam. Praeterea illo tempore populus Romanus societatem cum Attalo rege Pergamenorum adversus Macedones iniit. Qui rex baetulum nigrum (quo dea figurabatur), sive ex Pessinunte sive ex delubro Pergameno, populo Romano donavit. Cui lapidi templum in monte Palatino aedificatum est.

Nonnumquam enim in Anatolia sub specie saxi vel petrae in antro venerabatur. Saepius tamen, ut ceterae deae Graecae et Romanae, sub specie pulchrae mulieris sculpebatur vel in nummis exprimebatur : tunc coronam turritam in capite gerebat (ut Fortunae (Graece Τύχαι) poliades : urbem Romam enim tuebatur) et bigis leonum plerumque vehebatur. Etiam cum in throno sedebat, leones ad pedes iacebant vel catulum leonis in sinu retinebat. In nonnullis nummis Romanis, in magno altari Pergameno ac postea etiam Romae in ipsa spina circi prope obeliscum, in tergo leonis sedens ostenditur. Alibi nonnumquam tympanum manu tenet, aut etiam cornucopiam vel spicas frumenti. Saepe sola erat nisi eam deus paredrus Attis vel armati saltatores, quibus Corybantibus nomen erat, comitabantur.

In templo Palatino lapis niger ex Pessinunte in statuam inclusus vultum deae reddebat. Unum e divinis pignoribus erat, quae diuturnitatem Imperii Romani sanciebant.

 

Per multa iam saecula Cybele dea mater et domina ferarum in Anatolia et in oriente Mediterraneo fuerat, cum Graeci eam colere saeculo sexto a.C.n. coeperunt : tum Rheae, uxori Croni, adsimulata est. Itaque Mater Deum dicebatur et in Aeneide Iovem velut filium suum adloquitur. Etiam cum Demetre nonnumquam partim confundebatur. Apud Romanos non tantum cum Ope, Saturni uxore, quae eadem esse atque Rhea putabatur, sed etiam cum Tellure confundebatur, quae alma dea fruges et alios cibos hominibus suppeditabat. Lucretius similitudine verborum ludens sic huius facti rationem reddit : fruges in Phrygia primum apparuisse. Et anno quo dea Romam vecta est messes uberiores fuisse dicuntur quam prioribus annis. Ut Terra eos recipiens etiam dea mortuorum fuit. Postea a secundo saeculo p.C., dum theologi pagani diversas deas in unum numen cogere conantur, Cybele multis aliis quoque deabus adsimulatur : Minerva/Bellona/Virtus, Demeter/Ceres, Proserpina, Diana, Isis. Atque orgia Magnae Matris saepe a Graecis cum Bacchanalibus confundebantur.

Epitheta deae

• sive geographica erant : Phrygia, Idaea, Berecyntia, Dindymene : Berecyntus et Dindymon duo montes Phrygii erant. In qua eadem regione erat mons Cybele, e quo dea fortasse nomen suum duxit. Magna Mater in montibus et antris praecipue culta fuisse videtur : nam dea saxorum et fontium erat.
• sive ducta ex officio quo fungebatur : Magna Mater, Mater Deum, Terra Mater ...
• sive ex aspectu : turrita, turrigera ...

Corybantes quoque, qui in Asia ministri Magnae Matris erant et armati frenetice saltabant, cum Curetibus confusi sunt : Curetes enim iuvenes, clipeos telis percutiendo, magnum strepitum in Creta fecerant circum antrum in quo iacebat Iuppiter infans, ne Cronos vagitus audiret ac filium ubi esset detegeret. Ita de Rhea matre bene meriti erant, quae maritum deceperat. Cum mons Ida alius in Phrygia alius in Creta esset, cognomen Idaea et ipsum nonnumquam ambiguum erat.

Templum Palatinum Matri Deum Magnae Idaeae dedicatum est, qui fortasse fuit titulus deae Cressae.

Attis

 

Mater deum dicitur pastorem Phrygium, adulescentem eximia pulchritudine, amasse, Attin nomine. Minister deae factus est et fidum fore pollicitus erat. Mox tamen amore nymphae Sangaritidis, ut vult poeta Ovidius, captus eam uxorem habere voluit. Cybele irata nympham occidit et mentem Attidis ita turbavit ut ipse sibi adulescens partem virilem corporis abscidit. Eunuchus factus ad ministerium aeternum suae deae coactus est. Secundum aliam memoriam mortuus est, sed Cybele desiderio pueri sub specie pinus eum ad vitam revocavit. Haec fabula rationem reddit cur sacerdotes et devoti Magnae Matris sese ipsi mutilent et virilitatem deponant. Sperabant enim, ut Attis voluntate deae resurrexit, sic et ipsos vitam aeternam adepturos esse.

Ita mater castratrix sensu Freudiano dici Cybele potest.

Agdistis

Fuit etiam mythus Phrygius antiquior, Romae quidem tempore Ovidii Vergiliique non accceptus sed ab eruditis Graecis curiose litteris mandatus et postea irridendi causa ab apologetis Christianis saepe memoratus. De quo vide sis Agdistis.

In Aeneide

Libro secundo post Troiam captam Magna Mater Creusam, uxorem Aeneae, apud sese retinet, ne heros magna fata sua implere prohiberetur. Sic umbra Creusae :

sed me magna deum genetrix his detinet oris.

Libro nono insigni miraculo naves Troianorum in nymphas marinas, Nereidibus similes, convertit tum cum Turnus Rutulique classem Troianorum incensuri erant. Etenim Troia capta, Aeneas ex pinibus nemoris sacri, adnuente Magna Matre, in monte Ida classem fabricaverat et Cybele a filio Iove impetraverat ne tales naves delerentur.

Claudia Quinta

Anno 205 a.C.n., consultis et libris Sibyllinis et oraculo Delphico, Romani a deo responsum acceperunt, hostem ex Italia pellere si vellent, Matrem quaerendam esse atque Romam transportandam atque ibi optimo Romanorum tradendam. Itaque anno 204 a.C.n. lapidem nigrum qui e caelo ceciderat et dea esse putabatur, favente rege Attalo, ex Asia Romam nave advexerunt. Cum autem iam fluvio Tiberino navigarent, navis in harenis adhaesit nec moveri potuit. Post multos et vanos conatus, Claudia Quinta quaedam, cuius pudicitia male audiebat, exclamavit "ut pudicitia sibi constaret ita dea se sequeretur". Traxit funem et navis processit. Nonnulli auctores tradiderunt Vestalem virginem fuisse (praecipue a secundo saeculo p.C.), alii matronam. Certe rumores de se sustulit. Tum Publius Scipio Nasica, qui optimus Romanorum a senatu iudicatus erat, deam accepit atque eam die 4to Aprilis in templum Victoriae in monte Palatino collocavit, qui dies festus in posterum celebratus est.

E qua fabula intelligere possumus quantum dii Asiatici a veteribus deis Romanis distarent : non tam caerimonias rite perfectas quam mores hominum sese colentium curabant. Quamquam, ut semper apud Romanos, haec inventio proposito politico non caret : optimi enim in primis sunt Optimates : et Claudia Quinta et Cornelius Nasica ex illustrissimis patriciis gentibus electi sunt, quae gentes saepe e Troiano quodam comite Aeneae ortas sese praetendebant.

De bello Teutonico

Anno 102 a.C.n. paulo ante pugnam cum Teutonibus, Bataces quidam, Pessinuntius Magnae Matris sacerdos, Romam venit ex ipsis deae verbis victoriam Romanorum praenuntiaturus. Honorifice in senatum introductus est, sed postquam eadem apud populum agere voluit a tribuno plebis Aulo Pompeio e tribunali vi detractus et vanitatis mendaciique accusatus est. Quo ipso die ille tribunus domum reversus in gravem morbum incidit ac post paucos dies interiit. Quod factum Romanorum fidem in huius deae potentiam auxit, ut quae iniuriam sibi inlatam tam manifeste vindicarat.

Ipse Marius mox Pessinuntem voti solvendi causa peregrinatus est (hecatomben voverat).

De Megalesibus

 

Sacerdotes ex Asia Romam deam suam secuti sunt : eunuchi enim erant et Galli vocabantur (fortasse quod primi ex Galatia venerant). Megalesia feriae in honorem deae inter quartum et decimum diem mensis Aprilis celebrabantur ; tum clamorosa pompa imago deae per urbem a Gallis portabatur et Almonis aqua abluebatur : mirantibus Romanis, tibiae Phrygiae, tympana, cymbala et cornua magnum strepitum edebant. Nonnulli Galli armati bacchico more saltabant atque proprium sanguinem effundebant : sic priscos comites Asiaticos deae, Corybantes dictos, referebant. Fideles nummos argenteos vel aereos aut etiam rosas eis iactabant. Civibus Romanis sacerdotes esse aut ritibus tam freneticis interesse non licebat. Ita hic cultus Asiaticus a moribus Romanis abhorrens, quamquam in media Urbe quadrata Romulea situs, a cetera religione secretus diu remansit.

Reliquae feriae nihil Asiatici retinebant : nam ludi Megalenses ludi scaenici erant. Aediles curules tragoedias et comoedias eligebant, quas populo offerrent (scimus ex didascaliis fabularum et Plautum et Terentium comoedias ludis Megalensibus docuisse). Lectisternium quoque fiebat quo moretum Cybelae apponebatur, quia cibus priscus putabatur. Praeterea sodalitates ex nobilibus gentibus ad convivia tam dispendiosa vicissim inter se invitabant, ut senatusconsultum de sumptu eorum minuendo factum sit. Mox etiam circenses ludi die decimo Aprilis additi et sub Domitiano vel Traiano imperatore statua Magnae Matris tergo leonis sedentis in spina circi prope obeliscum posita est.

Augustus cultui deae favit, ut quae vicina domui Augustae erat in monte Palatino et tutelaris dea Troianorum fuerat : nam gens Iulia, in quam adoptatus erat, per Iulum ex Aenea ortam esse praetendebat. Itaque templum incendio anno 3 deletum restituit in pristinum splendorem. Et poeta novi principis, Vergilius, partes magnas in Aeneide Magnae Matri tribuit. Nihilominus Megalesia feriae ritu Graeco-Romano celebrabantur, verae Phrygiae feriae, quibus Attis deus cum Cybele artissime coniunctus erat, non ante imperatorem Claudium Romae publice celebratae.

De cultu mystico

Imperator Claudius tandem prohibitiones sustulit : abhinc per prima saecula post Christum natum cultus matris deum et pastoris Phrygii Attidis, ministri eius, floruit per provincias disseminatus. Una e religionibus erat quae initiis et mysteriis aliquid post mortem mystis promittebat. Tum in templis quae vocabulo Graeco Metroa (Μητρᾣα) nominabantur praecipua caerimonia erat taurobolium, quo devotus deae sectator, sanguine tauri immolati aspersus, velut baptizabatur atque renatus in aeternum dicebatur. Taurobolia publica quoque fiebant, ad salutem imperii et imperatoris. Et quotannis magnae celebrationes inter diem 15 et 27 mensis Martii publice fiebant : primo mortem Attidis lugebant, corpus suum lacerantes nonnumquam usque ad iacturam virilium partium (die 24 Martii quem "Sanguem" nuncupabant), mox eius resurrectionis laetitia exsultabant (die 25 = Hilaria). Et feminae et viri Romani tum magni sacerdotes deae erant.

In litteris

 

• Ammianus Marcellinus XXII.9.5-8 necnon XXIII.3.7
• Appianus, Annibalis liber LVI.
• Aristophanes, Aves 874-7.
• Arnobius libro septimo Adversus Nationes 49-51 ,necnon libro quinto 5-17.
• Cassius Dio, libro XLVIII Historiae Romanae, cap. 38.
• Catullus Carmen 63.
• Dionysius Halicarnassensis, libro secundo Antiquitatum Romanarum 18-19.
• Euripides, Bacchae 55-59, 72-87, 120-134
• Herodianus I,11.
• Herodotus Melpomene 76 Terpsichore 102
• Iulianus Hymnus ad Matrem Deorum.
• Iulius Firmicus Maternus De errore profanarum religionum
• Lucretius libro secundo De Natura rerum 601-661.
• Minucius Felix, Octavius XXIII,4.
• Ovidius, libro quarto Fastorum, versibus 179–378.
• Seneca, Agamemnon 686-90
• Statius, libro decimo Thebaidis, 170-175.
• Strabo libro decimo Geographicorum capitulo tertio (12-13, 15, 18-19) necnon libro duodecimo 5.3
• Tertullianus, Apologeticum, capitulo XXV.
• Tibullus, libro primo Elegiarum carmine quarto : 68-70.
• Titus Livius Ab Urbe condita XXIX,10-14 et XXXIV,54 et XXXVI,36,3.
• Valerius Flaccus libro octavo Argonauticon 239-242.
• Varro, libro sexto de Lingua Latina, capitulo quindecimo.
• Vergilius libro tertio Aeneidos 101-116, necnon VI,784-787 et IX,77-122 et 617-620, X,252-255.

Inscriptiones

• M. J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque, Lugduni Batavorum, E.J. Brill, 1977-1989 (septem voluminibus). ISBN 90-04-05399-9 = Etudes préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain, Vol 50.
• CIL 6, 512

 

• Ph. Borgeaud, La Mère des dieux. De Cybèle à la Vierge Marie, Le Seuil, 1996.
• Hieronymus Carcopino, Galles et archigalles in Mélanges d'archéologie et d'histoire, 1923, vol. 40, n°1, pp.237-324. [3]
• G. S. Gasparro, Soteriology and mystic aspects in the cult of Cybele and Attis : with a frontispiece Lugduni Batavorum : E. J. Brill, 1985. (Études préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain ; 103).
• Juliette de La Genière, "Le culte de la Mère des dieux dans le Péloponnèse", Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 1986(130-1) ː 29-48
• H. Graillot, Le culte de Cybèle, Mère des dieux, à Rome et dans l'empire romain, Parisiis, 1912.
• Emmanuel Laroche, « Koubaba, déesse anatolienne, et le problème des origines de Cybèle », dans Éléments orientaux dans la religion grecque ancienne. Colloque de Strasbourg, 22-24 mai 1958, Paris, Presses universitaires de France , 1960 ː113-128.
• Carolus Pavolini, 'La musica e il culto di Cibele nell'occidente romano', Archeologia classica 2015(66) : 345-375.
• Lynn E. Roller, In Search of God the Mother: the cult of Anatolian Cybele, University of California Press, 1999 ISBN 0-520-21024-7.
• [Miscellanea in honorem MJ Vermaseren], Cybele, Attis and related cults: essays in memory of M. J. Vermaseren, curante Eugenio N. Lane. Lugduni Batavorum: E. J. Brill, 1996. (Religions in the Graeco-Roman world, 131). [4].
• Ambra Spinelli, 'The "Getty Cybele" : a roman portrait of feminine virtues', American Journal of Archaeology, 2017(121) : 369-396.
• R. Turcan, Les Religions de l'Asie dans la vallée du Rhône Lugduni Batavorum: E. J. Brill, 1972. ISBN 90-04-03441-2.
  • Numismatique romaine du culte métroaque. Lugduni Batavorum: Brill, 1983. ISBN 90-04-06843-0.
  • Les cultes orientaux dans le monde romain. Parisiis: les Belles lettres, 1989. ISBN 2-251-38001-9.
• Francisca Van Haeperen, 'Étrangère et ancestrale,la Mère des dieux dans le monde romain', Annuaire de l'École pratique des hautes études: résumés des conférences et travaux, 2018(125)
  • 'Les acteurs du culte de Magna Mater à Rome et dans les provinces occidentales de l'Empire' in Figures d'empire, fragments de mémoire : pouvoirs et identités dans le monde romain impérial (IIe s. av. n. è. - VIe s. de n. è.), Presses universitaires du Septentrion, 2011 ː 467-484 Apud Guglum librorum
• M. J.Vermaseren, Cybele and Attis: the myth and the cult Londini: Thames and Hudson, 1977. ISBN 0-500-25054-5.

• Agdistis
• Attis
• Dea materna
• Religio Anatolica
• Rhea

Vicimedia Communia plura habent quae ad Cybelem spectant.

• Imagines Cybelae in Museaeo Iconographico Warburgiano