Адамны Эркинликлери

Адамны хакълары, раса, дин, тил эмда ырхыз айрылыу кёргюзюлмеген, бютеу адамла хайырланаллыкъ эркинликле бла хакъладыла. Бу хакъла бла эркинликлени хайырланыуда хар ким тенгди. Башха джанындан адамны хакълары термин бир идеалды. Бу терминни хайырланнганла, бу аланда болгъан затны тюл, болургъа керекни белгилейдиле.

Адамны эркинликлери, бютеу адамланы эркинликле бла сый кёрю джанындан тенги эмда азат туугъанына таянады. Аданы хакълары, хар бир инсаннга эркин сайлау этерге эмда фахмуларыны айнытыргъа эркинликни къоруулайды. Бу эркинликле башхаланы хакъларыны сыйын кёрюу бла аланы хакъларына тыйгъыч болмазгъа керкди. Башха тюрлю айтылса, хакъла бла эркинликлени биргелерине борчла бла джууаблылкълада келедиле.

Бютеу адамла хур, сыйлы эмда хакъла джанындан тенг тууадыла. Акъылларына бла санларына иедиле эм бир-бирлерине къарнашлыкъ сезим сезерге керекдиле... БМО-ну Адамны хакъларыны тамал декларациясыны (UDHR) 1 статьясы

Биринчи «адамны хакълары» деген ангылам 1789 джыл мюкюл этилген француз «Адам бла гражданинни хакъларыны декларациясында» тюбейди, аннга дерида адамны тууугъанындан, Аллахдан келген хакъларыны юсюнден фикирле айныуну узун джолун ётгендиле, эм магъаналы нохталарына ингилиз Азатлыкъланы уллу хартиясын (1215), ингилиз Хакъланы юсюнден билль (1689) эмда американ Хакъланы юсюнден билль (1791) саналадыла.

XIX ёмюрде тюрлю-тюрлю къраллада адамланы граждан эмда политикалыкъ хакъларыны либерал джыйымы тюрлю-тюрлю къуралгъанды (эркинлик эм тенглик, инсанны тийилмезлиги, иелик хакъы, сайлау хакъы э. б.), бусагъатдагъы къарам бла, ангылам бла бек чекленнген болгъандыла (мюлкюне кёре сайлау цензле, политикалыкъ джасакъланыула, эркиши бла тиширыуну тенгсизлиги, расагъа кёре чеклениуле э. б.).

XX ёмюрде социалист къымылдауланы кючлениую бла, граждан эмда политикалыкъ хакълагъа социал-экномика хакълада къошуладыла (урунуучуланы профсоюзлада биригиуге, урунуугъа, солуугъа, социал болушлукъгъа хакълары кибик).

1922 джыл немец эмда француз хакъла ючюн лигаланы инициативалары бла, тюрлю-тюрлю къралладан джыйырма чакълы бир организация Адаманы хакъларыны халкъла арасы федерациясы къурайды (FIDH), бу къуралыш дунияда адамны хакъларын джакълагъан биринчи организацияды.

Экинчи дуния къазауат бла тоталитар режимлени адамланы унукъдурууу, адам бла гражданини хакъларыны джакълауда уллу айныугъа себеб болгъанды.

1948 джылны 10-чу декабрында БМО-ну Генерал Ассамблеясы «Адамны хакъларыны тамал декларациясыны» къабыл этиледи. Ол декларацияда адамны туугъанындан, аны расасына, терисини бетине, ырхызына, тилине, динине, политикалыкъ эмда башха къарамларына, миллетине неда социал классына , мюлк неда башха болумуна къарамай къаллай хакълагъа ие болгъанлары белгиленеди.

1950 джылны 10-чу декабрындан башлаб Адамны хакъларыны кюню белгиленеди.

Аны тышында 1950 джыл, Европада Адамны хакъларыны эмда баш эркинликлерини джакълауну юсюнден европа конвенция къабыл этилгенди. Бу конвенцияны, башха кесаматладан башхалыгъы: декларация этилген хакъланы керти джакълау механизмни къуралыууду — Адамны хакъларыны юсюнден европа сюд.

1966 джылда БМО-ну эгидасында «Граждан эмда политика хакъланы юсюнден халкъла арасы пакт» эмда «Экономика, социал эмда культура хакъланы юсюнден халкъла арасы пакт» къабыл этиледи. Бу башында белгиленнген, эмда аланы ызы бла келген башха документле адам хакъланы бусагъатдагъы стандартларына эмда бу стандартланы къралланы конституция турмушларында бегитиуге себеб болгъанды.

Демократия эмда хакъ кърал ангыламла кърал властны эмда адамны хакълары бла эркинликлерини илишкилери бла байламлыды.

Хар инсан белгили бир дараджада азатды. Алай а кесини эркинликлери бла хайырланнган заманда, башха инсанланы -джамагъатны аны кибик членлерини интереслерин эсге алыргъа керекди. Ма буду инсанны эркинликреин хакъ бла белгили бир дараджагъа дери чеклендириу.

Эркинлик — инсанны кеси акъылы бла джашау къылыгъын сайларгъа мадарыды. Хакъ — эркин гражданланы бир-бири бла джашар ючюн, инсанны эркинлигини бир кесегин чеклендириудю.

Хакъны категориясы юч тюрлю болады: сыйырылмазлыкъ (тамал), болджаллы-сыйырылмазлыкъ эмда сыйырылалыкъ хакъ.

Баш принциплери:

• Адамны хакълары бла эркинликлерини, кърал бермейди, ала туугъанындан аныкъыдыла,;
• Адамны хакъларын таныу, тындырыу эмда джакълау къралны борчуду;
• Къралда бегитилген адамны хакъларыны эмда эркинликлерини джыйымы халкъла арасы-хакъ стандартлагъа келиширге керекди;
• Тенг хакълылыкъны принципине кёре, хакъла бла эркинликле бютеу барысынада эмда хар кимгеда тенг бериледиле;
• Адамны хакълары бла эркинликлерини хакъ мардалары декларация тюл, керти болургъа керекдиле;
• Адам бла гражданинни хакълары бла эркинликлери, кърал властны эмда джерли оноу органланы ишллеулерини тамалында болургъа керекдиле;
• Кърал адам бла гражданинни хакълары бла эркинликлерини тохтатыучу неда азайытыучу законланы чыгъарыргъа керек тюлдю;
• Адам бла гражданинни хакълары бла эркинликлери сюд джакъ бла гарантия этилирге керекдиле;
• Адам бла гражданинни хакълары бла эркинликлерини ишлетиу, башха адамланы хакълары бла эркинликлерин бузмазгъа керекдиле.

Хар адам хакъланы классификациясы толу болургъа мадары джокъду, бир-бир хакъла талай тюрлюсюне неда башха тюрлюге саналыргъа боллукъдула. Адам бла гражданинни хакълары бла эркинликлери: тамал (сыйырылмагъан), баш (конституциялыкъ) эмда танылгъан (халкъла арасы-хакъ актлада бегитилген) хакълагъа юлешинеди.

Адамны хакъларына дагъыда былай юлеширге боллукъду —

1. энчи+политикалыкъ;
2. социал-экономикалыкъ;
3. культуралыкъ+коллективлик.

Тюбюрек эм белгили классифацияны теориясы бериледи.

Энчи

Хар бирини хакъларыды, эмда граждан хакъ атны джюрютселе да, къралны гражданлыгъы бла ачыкъдан байламлы тюлдю. Энчи хакъланы асламысы:

• Джашаугъа хакъ
• Эркинликге эмда энчи тийилмезликге хакъ
• Адамны сыйлы болууна хакъ
• Энчи джашауну тийилмезлигине хакъ
• Юйюню тийилмезлигине хакъ
• Миллет эмда культура менимсеуге хакъ
• Инаныугъа эркинлик эмда сагъышха эркинлик
• Джюрюуге эркинлик эмда джашау джерни сайлауда эркинлик;
• Миллетликни бла сёлешиуню тилини сайлауда эркинлик
• Сюд джакъгъа хакъ
• Дин тутууну хакъы (хар адам излеген динине тутаргъа неда кесини динин къураргъа эркинди)
• Иелик хакъ (бир-бирле бу хакъланы экономика хакълагъа санайдыла).

Политикалыкъ

Политика хакъла бла эркинликле энчи, социал, экономикалыкъ эмда башха хакъладан, белгили бир къралны гражданлыгъы бла байламлы болгъаны бла айырыладыла. Гражданланы баш конституциялыкъ хакълары бла эркинликлерине киреди. Политика хакълагъа, джорукъгъа кёре, была къошуладыла:

• Сёзню эркинлиги (информацияны эркинлиги)
• Гражданлыкъгъа хакъ
• Биригиуге хакъ
• Джыйылыулагъа эркинлик (мамыр эмда сауутсуз джыйылыргъа, митингле, демонстрацияла бардырыргъа хакъ)
• Къралны ишине оноу этиуге къошулуу хакъ
• Тюз сюдюлюкню бардырыугъа къошулуу хакъ
• Петициялагъа хакъ
• Кёбчюлюк информацияны мадарларыны эркинлиги
• Сайлау хакъ (сайларгъа эмда сайланыргъа актив эмда пассив субъектлик хакъ)

Социал-экономиклыкъ

• Саудюгерликни эркинлиги (закон бла джасакъланмагъан саудюгерлик эмда башха экономикалыкъ ишге хакъ)
• Энчи иеликге хакъ
• Урунуу хакъла
• Юйдегини, аналыкъны, аталыкъны эмда сабийликни къоруулаугъа хакъ
• Социал баджарыугъа хакъ
• Юйге хакъ
• Саулукъну сакълаугъа хакъ

Культуралыкъ

• Окъуугъа хакъ
• Чыгъармачылыкъгъа эркинлик
• Культура джашаугъа къошулуугъа хакъ
• Академиялыкъ эркинликле
• Джараулу джашау тёгерекге хакъ

• «Адамны хакълары» — БМО-ну сайты (орус.)
• Адамны хакълары ючюн халкъла арасы федерацияны сайты (FIDH) (орус.)
• Миннесотаны Университетини адамны хакълары бла байламлы библиотекасы (орус.)
• Адамны эркинликлери — Россия
• Адамны эркинликлери — Къытай
• Amnesty International

Викигёзенде (Wiki Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Адамны эркинликлери.