ವಿಜಯನಗರ ನಗರವು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಶಾಹಿ ನಗರದ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ೧೪ ನೇ ಶತಮಾನದಿಂದ ೧೬ ನೇ ಶತಮಾನದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ಸಂಸ್ಥಾನಗಳಿಗೆ ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿತ್ತು.
೧೪೪೦ ರಲ್ಲಿ ವಿಜಯನಗರಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ ಪರ್ಷಿಯನ್ ಯಾತ್ರಿಕ ಅಬ್ದುರ್ ರಜಾಕ್ ರಂತಹ ಪ್ರವಾಸಿಗರು ರಾಜಮನೆತನದ ದ್ವಾರಗಳ ಮುಂದೆ ಏಳು ಕೋಟೆಗಳನ್ನು ತಮ್ಮ ಪ್ರವಾಸದ ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತರೆ. ಮೊದಲ ಮತ್ತು ಮೂರನೇ ಕೋಟೆಗಳ ನಡುವಿನ ದೊಡ್ಡ ಪ್ರದೇಶವು ಕೃಷಿ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳು, ತೋಟಗಳು ಮತ್ತು ನಿವಾಸಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿತ್ತು. ರಾಬರ್ಟ್ ಸೆವೆಲ್ ಅವರ ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳು ಈ ಕೋಟೆ ಮತ್ತು ಅರಮನೆಯ ನಡುವೆ ವಿವಿಧ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ಜನರಿಂದ ತುಂಬಿದ ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದಷ್ಟು ಅಂಗಡಿಗಳು ಮತ್ತು (ಬಜಾರ್‌ಗಳನ್ನು) ಮಾರುಕಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತವೆ.
ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಯನ್ನು ತುಂಗಭದ್ರಾ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಹರಿಹರ I ಮತ್ತು ಬುಕ್ಕ ರಾಯ I ೧೪ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ಸಂಗಮ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಆರಂಭಿಕ ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ರಾಜಧಾನಿಯು ಅಸಾಧಾರಣ ವೇಗದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯಿತು ಮತ್ತು ೧೫ ಮತ್ತು ೧೬ ನೇ ಶತಮಾನದ ವಿಶ್ವದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಯಿತು. ರಾಜಧಾನಿಯ ಕೋಟೆಗಳು, ಅರಮನೆಗಳು, ಉದ್ಯಾನಗಳು ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಭವ್ಯವಾದ ವಿನ್ಯಾಸವನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ಚಕ್ರವರ್ತಿ ದೇವರಾಯ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣದೇವರಾಯರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿ ನೀರಾವರಿ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ೧೬ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ನಗರ ವೃದ್ಧಿಯಿಂದ ವಿಸ್ತರಿಸಿತು. ೧೫ ಮತ್ತು ೧೬ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ವಿದೇಶಿ ಪ್ರವಾಸಿಗರು ನಗರಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದರು ಮತ್ತು ನಗರದ ವೈಭವದಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತರಾದರು ಹಾಗೂ ಇದು ಪ್ರವಾಸಿಗರು ಭೇಟಿ ನೀಡಲು ಮುಖ್ಯ ಕಾರಣಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. . ೧೫ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ರಾಜಧಾನಿಯಾದ ವಿಜಯನಗರಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ ಪರ್ಷಿಯನ್ ಪ್ರವಾಸಿ ಅಬ್ದುರ್ ರಜಾಕ್ ನಗರವನ್ನು ಈ ಕೆಳಗಿನ ಪದಗಳೊಂದಿಗೆ ವಿವರಿಸಿದರು: "ವಿಜಯನಗರ ನಗರವು ಕಣ್ಣಿನಗೊಂಬೆ ಅಂತಹ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಎಂದಿಗೂ ನೋಡಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧಿವಂತಿಕೆಯ ಕಿವಿ ಎಂದಿಗೂ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅದಕ್ಕೆ ಸರಿಸಮನವಾದ ಏನಾದರೂ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆಯಾ ಎಂದು ತಿಳಿಸಲಾಗಿದೆ" ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಪ್ರವಾಸಿ ಡೊಮಿಂಗೊ ಪೇಸ್ ನಗರದ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ: "ಇದು ವಿಶ್ವದಲ್ಲೇ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಸೌಕರ್ಯ ಒದಗಿಸಿದ ನಗರವಾಗಿದೆ." ಡೊಮಿಂಗೊ ಪೇಸ್ ನಗರದಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತನಾಗಿ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದರು: "ನಗರದಲ್ಲಿರುವ ಜನರು ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ, ಆದ್ದರಿಂದ ನಾನು ಅದನ್ನು ಅಸಾಧಾರಣವೆಂದು ಭಾವಿಸಬೇಕೆಂಬ ಭಯದಿಂದ ಅದನ್ನು ಬರೆಯಲು ಬಯಸುವುದಿಲ್ಲ. ನಾನು ಕಂಡ ವಿಜಯನಗರ ರೋಮ್‌ನಷ್ಟು ದೊಡ್ಡದಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ದೃಷ್ಟಿಗೆ ಬಹಳ ಸುಂದರವಾಗಿದೆ; ಕೋಟೆಯೊಳಗೆ ಅನೇಕ ಮರಗಳ ತೋಪುಗಳಿವೆ, ಅನೇಕ ತೋಟಗಳು ಮತ್ತು ಹಣ್ಣಿನ ಮರಗಳ ತೋಟಗಳು ಮತ್ತು ಅದರ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಹರಿಯುವ ನೀರಿನ ಅನೇಕ ಕೊಳವೆಗಳು ಮತ್ತು ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಸರೋವರಗಳಿವೆ." ಕ್ರಿ.ಶ ೧೪೨೦ ನಲ್ಲಿ ನಗರಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ ಇಟಾಲಿಯನ್ ಪ್ರವಾಸಿ ನಿಕೊಲೊ ಕಾಂಟಿ, ನಗರದ ಸುತ್ತಳತೆಯನ್ನು ಅರವತ್ತು ಮೈಲುಗಳು ಎಂದು ಅಂದಾಜಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಅದರ ಕೋಟೆಗಳ ಬಲದಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತರಾದರು.
ಇತ್ತೀಚಿನ ಉತ್ಖನನಗಳು ಕ್ರಿ.ಶ ೩ ನೇ ಶತಮಾನದಿಂದ ೨ ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಆರಂಭದವರೆಗಿನ ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಕಲಾಕೃತಿಗಳನ್ನು ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಿವೆ, ಏಳು ನೂರಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಳಗಳಿಂದ ಪುರಾವೆಗಳನ್ನು ದಾಖಲಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಬೂದಿ ದಿಬ್ಬಗಳು, ಪ್ರಾಚೀನ ನೆಲೆಗಳು, ಮೆಗಾಲಿಥಿಕ್ ಸ್ಮಶಾನಗಳು, ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ರಾಕ್ ಆರ್ಟ್ ಸೇರಿವೆ . ಈ ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ವಿಜಯನಗರ ಪ್ರದೇಶವು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಚನೆಯ ಮೊದಲೆ ಬಹಳ ಕಾಲದಿಂದ ದಟ್ಟವಾಗಿ ನೆಲೆಸಿದೆ ಎಂದು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ.
ಅದರ ಹೊರಗಿನ ಕೋಟೆಗಳಿಂದ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿ, ವಿಜಯನಗರದ ಸಂಸ್ಥಾನವು ಉತ್ತರದ ಆನೆಗೊಂದಿಯಿಂದ ದಕ್ಷಿಣದ ಹೊಸಪೇಟೆಯವರೆಗೆ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟು ೬೫೦ ಕಿಮೀ² ವಿಸ್ತೀರ್ಣವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ವಿಜಯನಗರದ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿ, ೨೫ ಕಿಮೀ² ವಿಸ್ತೀರ್ಣ, ತುಂಗಭದ್ರಾ ನದಿಯು ಕಲ್ಲಿನ ಭೂಪ್ರದೇಶದ ಮೂಲಕ ಹರಿಯುವ ಬೃಹತ್ ಬಂಡೆಗಳ ಬೃಹತ್ ರಚನೆಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ಈ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಭೂದೃಶ್ಯದ ಜೊತೆಗೆ, ಹಲವಾರು ಪದರಗಳಲ್ಲಿ ರಾಜನಗರದ ಸುತ್ತಲೂ ಕೋಟೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ಕಲ್ಲಿನ ಬೆಟ್ಟಗಳು ಕಾವಲು ಗೋಪುರಗಳಲ್ಲಿ ಕಾವಲುಗಾರನ್ನು ನೇಮಿಸಿ ಅತ್ಯುತ್ತಮವಾದ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಡಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಗ್ರಾನೈಟ್ ಬಂಡೆಗಳು ದೇವಾಲಯದ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಕಚ್ಚಾ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸಿದವು. ನದಿಯ ದಕ್ಷಿಣಕ್ಕೆ ಕಲ್ಲಿನ ಭೂದೃಶ್ಯವು ಕಣ್ಮರೆಯಾಗುತ್ತದೆ. ದೊಡ್ಡ ಮತ್ತು ಸಣ್ಣ ದೇವಾಲಯಗಳ ಸಂಕೀರ್ಣಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಸಮತಟ್ಟಾದ ಕೃಷಿ ಭೂಮಿಯಿಂದ ಬದಲಾಯಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಅತಿದೊಡ್ಡ ಮಾನವ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯು ನೀರಾವರಿ ಭೂಮಿಗಳ ದಕ್ಷಿಣಕ್ಕೆ ನೆಲೆಗೊಂಡಿತ್ತು, ಕಾಲುವೆಗಳು ಮತ್ತು ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳು ಮೂಲಕ ನದಿಯಿಂದ ರಾಜಧಾನಿಗೆ ನೀರನ್ನು ಹರಿಸುತ್ತವೆ. ಅದರ ಉತ್ತುಂಗದಲ್ಲಿ, ವಿಜಯನಗರವು ಒಂದು ದಶಲಕ್ಷ ನಿವಾಸಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರಬಹುದು.
ಸರಳತೆಗಾಗಿ ಪುರಾತತ್ತ್ವಜ್ಞರು ರಾಜಧಾನಿಯ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಹಲವು ವಲಯಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ, ಪ್ರಮುಖ ಎರಡು ವಲಯಗಳೆಂದರೆ ಸೇಕ್ರೆಡ್ ಸೆಂಟರ್ ಮತ್ತು ರಾಯಲ್ ಸೆಂಟರ್. ಮೊದಲನೆಯದು, ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ದಕ್ಷಿಣ ದಂಡೆಯ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಹರಡಿದೆ, ಧಾರ್ಮಿಕ ರಚನೆಗಳ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಾಂದ್ರತೆಯಿಂದ ನಿರೂಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ರಾಯಲ್ ಸೆಂಟರ್ ನಾಗರಿಕ ಮತ್ತು ಸೇನಾ ಎರಡರಲ್ಲೂ ಅದರ ಭವ್ಯವಾದ ರಚನೆಗಳಿಗೆ ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿದೆ. ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಅಧಿಕಾರದ ಕೇಂದ್ರವು ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿದೆ.
ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಇಸ್ಲಾಮಿಕ್ ಕ್ವಾರ್ಟರ್ ಎಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಮೂರಿಶ್ ಕ್ವಾರ್ಟರ್ ಬೆಟ್ಟದ ಉತ್ತರದ ಇಳಿಜಾರು ಮತ್ತು ತಲಾರಿಗಟ್ಟ ಗೇಟ್ ನಡುವೆ ಇದೆ. ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞರ ಪ್ರಕಾರ, ರಾಜನ ಆಸ್ಥಾನದ ಉನ್ನತ ಶ್ರೇಣಿಯ ಮುಸ್ಲಿಂ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಮತ್ತು ಮಿಲಿಟರಿ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಈ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ತಂಗಿದ್ದರು.
ವಿಜಯನಗರದ ಪ್ರಮುಖ ಪ್ರದೇಶವಾದ ಹಂಪಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಎರಡು ಪ್ರಮುಖ ದಂತಕಥೆಗಳು ವಿಜಯನಗರ ಯುಗಕ್ಕೆ ಹಲವಾರು ಶತಮಾನಗಳ ಮೊದಲು ಇದನ್ನು ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುವಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದವು. ಒಂದು ದಂತಕಥೆಯು ಹೇಮಕೂಟ ಬೆಟ್ಟದ ಮೇಲೆ ವಿರೂಪಾಕ್ಷ (ಶಿವ)ನನ್ನು ವಿವಾಹವಾದ ಸ್ಥಳೀಯ ದೇವತೆ ಮತ್ತು ನಂತರ ಪಾರ್ವತಿಯ ಅವತಾರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಯಿತು ಎಂದು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ಪಂಪಾದಿಂದ ಪಂಪೆ ಅಥವಾ (ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ) ಹಂಪೆ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಬಂದಿತು. ಇತರೆ ದಂತಕಥೆ ಹಿಂದೂ ಮಹಾಕಾವ್ಯ ರಾಮಾಯಣ ದಲ್ಲಿ ಸಹೋದರರಾದ ರಾಮ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಣ, ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಪ್ರಾಚೀನ ರಾಜಧಾನಿಯಾದ ಕಿಷ್ಕಿಂದ ಪ್ರದೇಶಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿ ಮತ್ತು ಋಷ್ಯಮೂಕ ಪರ್ವತದಲ್ಲಿ ಹನುಮಂತನನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದರು ಎಂಬ ಪ್ರತೀತಿಯಿದೆ. ವನವಾಸದಲ್ಲಿದ್ದ ರಾಮನು ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕಲು, ದುಷ್ಟ ವಾನರ ರಾಜನಾದ ವಾಲಿಯನ್ನು ಕೊಂದುಹಾಕಲು ವಾನರ ರಾಜನಾದ ಸುಗ್ರೀವ ಜೊತೆ ಪರಸ್ಪರ ಸಹಾಯ ಮಾಡಲು ಒಪ್ಪಂದವನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಂಡರು. ಭಗವಾನ್ ರಾಮ, ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಮತ್ತು ಸುಗ್ರೀವರ ಪ್ರತಿಮೆಗಳಿರುವ ದೇವಾಲಯದ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ಈ ಒಪ್ಪಂದವನ್ನು ಸಂಭ್ರಮಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ರಾಮನ ನಿಷ್ಠಾವಂತ ಅನುಯಾಯಿಯಾದ ಹನುಮಂತನು ಹಂಪಿಗೆ ಅಭಿಮುಖವಾಗಿರುವ ತುಂಗಭದ್ರಾ ನದಿಯ ಸಮೀಪವಿರುವ ಅಂಜನಾದ್ರಿ ಬೆಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವನ ಹೆಸರು ಆಂಜನೇಯ ಎಂದಾಗಿದೆ. ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರವು ಹಂಪಿಯ ಇತಿಹಾಸವನ್ನು ನವಶಿಲಾಯುಗದ ವಸಾಹತುಗಳೆಂದು ಗುರುತಿಸುತ್ತದೆ, ಆದರೆ ಇತ್ತೀಚಿನ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶವು ಚಾಲುಕ್ಯರು, ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟರು, ಹೊಯ್ಸಳರು ಮತ್ತು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಕಂಪ್ಲಿಯ ಸಣ್ಣ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಆಳ್ವಿಕೆಗೆ ಒಳಪಟ್ಟಿದೆ ಎಂದು ಶಾಸನದ ಪುರಾವೆಗಳು ದೃಢಪಡಿಸುತ್ತವೆ.
ಭಗವಾನ್ ವಿರೂಪಾಕ್ಷ (ಹರಿಹರ ಮತ್ತು ಬುಕ್ಕ ರಾಯ ಶೈವ ನಂಬಿಕೆ) ಮತ್ತು ಭಗವಾನ್ ರಾಮ (ಪರಿಪೂರ್ಣ ರಾಜನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವ) ಅವರೊಂದಿಗಿನ ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಪೌರಾಣಿಕ ಸಂಬಂಧವು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸಂಸ್ಥಾಪಕರಿಂದ ಕಳೆದುಹೋಗಿಲ್ಲ. ಹೊಸ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಗಾಗಿ ಈ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಲು ಅದರ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಒರಟುತನ ಮತ್ತು ಪ್ರವೇಶಿಸಲಾಗದ ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಕಾರಣಗಳಾಗಿರಬಹುದು. ವಿಜಯನಗರವು ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಸುಂದರವಾದ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿತ್ತು. ಒಂದು ತಾಮ್ರದ ತಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಬರೆದ ಬರಹವನ್ನು ತಾಮ್ರ ಫಲಕ ಶಾಸನ ಎಂದರು. ಸಂಗಮ ವಂಶಾವಳಿಯ (ಕ್ರಿ.ಶ ೧೩೪೬) ಮತ್ತು ಸಂಗಮ ದೇವತೆಯಾಗಿ (ಗೋತ್ರಾದಿ ದೈವಮ್) ಹಂಪಿ ವಿರುಪಾಕ್ಷನನ್ನು ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ. ಭಗವಾನ್ ವಿರೂಪಾಕ್ಷನನ್ನು ರಾಷ್ಟ್ರದೇವತೆಯಾಗಿ (ರಾಜ್ಯದ ದೇವರು) ಎತ್ತರಿಸಿದುದನ್ನು ದೃಢೀಕರಿಸುವ ಶಾಸನಗಳು ಕಂಡುಬಂದಿವೆ. ಬುಕ್ಕ ೧ ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ, ರಾಜಧಾನಿ ಈಗಾಗಲೇ ದೊಡ್ಡ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಬೆಳೆದಿತ್ತು ಮತ್ತು ಶಾಸನಗಳು ಹೇಮಕೂಟದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿರುವ ವಿಜಯ ಎಂಬ ಮಹಾ ನಗರಿ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತವೆ.
_of_Mallikarjuna_temple_in_Mallappanagudi_near_Hospet.jpg)
ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವು ತನ್ನ ನಗರಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಥಮಿಕವಾಗಿ ಆಕ್ರಮಣದ ವಿರುದ್ಧ ರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ರಚಿಸಿತು. ನಗರವು ಕೋಟೆಯಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ಸಾಧ್ಯವಿರುವ ಎಲ್ಲ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ವಿನ್ಯಾಸಗೊಳಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದು ಬೃಹತ್ ಕಲ್ಲು ಮತ್ತು ಮಣ್ಣಿನ ಗೋಡೆಗಳಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ, ಬೆಟ್ಟದ ಮೇಲಿನ ಕೋಟೆಗಳು ಮತ್ತು ಕಾವಲು ಗೋಪುರಗಳು ಅದರ ಉದ್ದ ಮತ್ತು ಅಗಲದಲ್ಲಿ ಹರಡಿಕೊಂಡಿವೆ. ನಗರಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡುವವರು, ಅವರ ಸಂಘ ಮತ್ತು ಉದ್ದೇಶವನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ, ಮುಖ್ಯ ನಗರ ಕೇಂದ್ರವನ್ನು ತಲುಪುವ ಮೊದಲು ಹೆಚ್ಚು ಭದ್ರವಾದ ಮತ್ತು ಸಂರಕ್ಷಿತ ಪ್ರದೇಶದ ಮೂಲಕ ಪ್ರಯಾಣಿಸಬೇಕಾಗಿತ್ತು. ಇದು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದ ಶಕ್ತಿಯ ಸಾಕಷ್ಟು ನೋಟವನ್ನು ಅವರಿಗೆ ನೀಡಿತು. ಬೃಹತ್ ಕೋಟೆಗಳು ಮುಖ್ಯ ಮಹಾನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಇತರ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿ ದಾಳಿ ಸಂಭವನೀಯ ಪ್ರವೇಶದಲ್ಲಿ ನಿಂತಿವೆ. ಹೆಚ್ಚುವರಿ ರಕ್ಷಣಾತ್ಮಕ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗಳೆಂದರೆ ರಸ್ತೆಗಳು, ದ್ವಾರಗಳು ಮತ್ತು ಬೆಟ್ಟದ ತುದಿಗಳ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಇರುವ ಕಾವಲುಗೋಪುರ ಮತ್ತು ಬುರುಜುಗಳು ಗರಿಷ್ಠ ಗೋಚರತೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸಿದವು.
ರಾಜಧಾನಿಯು ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಕೀಯ, ವಾಣಿಜ್ಯ ಮತ್ತು ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯ ಪ್ರಮುಖ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು. ಇತರ ರಾಜ್ಯಗಳ ದೂತರು, ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳು, ಯಾತ್ರಿಕರು, ಸೈನಿಕರು ಮತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರು ಎಲ್ಲರೂ ಅದರ ವ್ಯಾಪಕವಾದ ರಸ್ತೆಗಳ ಮೂಲಕ ಮಹಾನಗರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಯಾಣಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಸಂಶೋಧನೆಯ ಪ್ರಕಾರ ಸುಮಾರು ೩೦ ರಿಂದ ೬೦ ಅಡಿಗಳವರೆಗೆ ಹಲವಾರು ವಿಶಾಲವಾದ ರಸ್ತೆಗಳಿದ್ದವು. ಈ ರಸ್ತೆಗಳಿಂದ ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದಿದ ಸುಮಾರು ೮೦ ಸಾರಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿತ ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ತೋರಿಸಿದೆ. ಇಷ್ಟು ಅಗಲವಾದ ರಸ್ತೆಗಳು ನಗರದ ಮಧ್ಯಭಾಗಕ್ಕೆ ಪ್ರಮುಖ ಸಾರಿಗೆ ಮಾರ್ಗಗಳಾಗಿವೆ. ೧೦ ಮೀಟರ್ ಗಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಅಗಲವಾದ ಚಿಕ್ಕ ರಸ್ತೆಗಳು ದೇವಾಲಯಗಳು, ವಸಾಹತುಗಳು ಮತ್ತು ನೀರಾವರಿ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಿಗೆ ಹೋಗಲು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಎಲ್ಲಾ ಪ್ರಮುಖ ರಸ್ತೆಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಕಾವಲು ಗೋಪುರಗಳು, ದ್ವಾರಗಳು ಮತ್ತು ವಿಶ್ರಾಂತಿ ಗೃಹಗಳಿಂದ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಣೆ ಮಾಡಬಹುದು.
ನಗರದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ರಾಜಮನೆತನದವರು, ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಶಾಹಿ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು, ಸೈನಿಕರು, ಕೃಷಿಕರು, ಕುಶಲಕರ್ಮಿಗಳು, ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳು, ಕಾರ್ಮಿಕರು ಇತರರು ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಈ ಯುಗದ ಗ್ರಂಥಗಳ ಲೇಖನದ ಮೂಲಗಳು ನಗರದ ಹೊರವಲಯದಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ ಸೇನಾ ಶಿಬಿರಗಳ ಉಪಸ್ಥಿತಿಗೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ. ಮಹಾನಗರದ ಹೊರಗೆ, ಗೋಡೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಪಟ್ಟಣಗಳು ಮತ್ತು ಹಳ್ಳಿಗಳು ಗ್ರಾಮಾಂತರದಲ್ಲಿ ಹರಡಿಕೊಂಡಿವೆ. ಕೆಲವು ನೆಲೆಸುವಿಕೆ ಕೆಲವೇ ಸಾವಿರ ಜನರಿಂದ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರಬಹುದು ಮತ್ತು ಕೆಲ ನೆಲೆಸುವಿಕೆ ಹತ್ತರಿಂದ ಹದಿನೈದು ಸಾವಿರ ನಿವಾಸಿಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವಷ್ಟು ದೊಡ್ಡದಾಗಿದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ವಸಾಹತು ಅನೇಕ ಗೋಪುರ ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ಆಧುನಿಕ ಕಾಲದ ವಸಾಹತುಗಾರರು ಈ ವಸಾಹತುಗಳಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿದ್ದರಿಂದ ಹಲವಾರು ವಿಜಯನಗರ ಕಾಲದ ಅವಶೇಷಗಳು ಕಳೆದುಹೋಗಿವೆ.
ಇಂದು ನಗರದ ಭೂದೃಶ್ಯವು ಬಂಜರು ಎಂದು ಕಂಡುಬಂದರೂ, ವ್ಯಾಪಕವಾದ ಅರಣ್ಯನಾಶ ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಕೃಷಿ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳ ದಾಖಲಾದ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ಭೂದೃಶ್ಯವು ನಾಟಕೀಯವಾಗಿ ಬದಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ಇದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ವಾಸ್ತವಿಕವಾಗಿ ಲಭ್ಯವಿರುವ ಎಲ್ಲಾ ಕೃಷಿಯೋಗ್ಯ ಭೂಮಿಯನ್ನು ವಿವಿಧ ನವೀನ ವಿಧಾನಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಂಡು ನೀರಾವರಿ ಮಾಡಲಾಯಿತು. ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ಗಮನಾರ್ಹ ಶೇಕಡಾವಾರು ಜನರು ಕೃಷಿಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದಾರೆ, ಇದರಿಂದಾಗಿ ನಗರವು ಆಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ಸ್ವಾವಲಂಬಿಯಾಗಿದೆ. ಇದು ದೀರ್ಘಾವಧಿಯ ಮುತ್ತಿಗೆಗಳನ್ನು ತಡೆದುಕೊಳ್ಳಲು ಅನುವು ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟಿತು, ಇದರಲ್ಲಿ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಮೂರು ಶತಮಾನದ ದೀರ್ಘಾವಧಿಯ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿ ಹಲವು ಇದ್ದವು. ತುಂಗಭದ್ರಾ ನದಿಯ ಗಡಿಯಲ್ಲಿರುವ ಫಲವತ್ತಾದ ಭೂಮಿಯ ಕಿರಿದಾದ ಪಟ್ಟಿಗೆ ದೀರ್ಘಕಾಲಿಕ ನೀರು ಸರಬರಾಜು ಮಾಡಲು ಹಲವಾರು ಕಾಲುವೆಗಳನ್ನು ಅಗೆಯಲಾಯಿತು. ಈ ಕಾಲುವೆಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನವು ಇಂದಿಗೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿವೆ, ಆದರೂ ಅವುಗಳನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಪ್ರಸ್ತುತ ಅವಶ್ಯಕತೆಗಳನ್ನು ಪೂರೈಸಲು ಮಾರ್ಪಡಿಸಲಾಗಿದೆ. ಕಮಲಾಪುರ ತೊಟ್ಟಿಯಂತಹ ನೀರಿನ ಸಂಗ್ರಹಣೆ ಉದ್ದೇಶಗಳಿಗಾಗಿ ರಚಿಸಲಾದ ಅನೇಕ ಹೊಂಡಗಳು (ಬಂಡ್‌ಗಳು) ಇನ್ನೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿವೆ. ಸಮೀಕ್ಷೆಯ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಭೂಭಾಗದಲ್ಲಿ ಉತ್ಖನನವು ಅರವತ್ತು ನೀರಿನ ಜಲಾಶಯದ ಒಡ್ಡುಗಳ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ತೋರಿಸಿದೆ. ಸಣ್ಣ ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳು, ಸವೆತ ನಿಯಂತ್ರಣ ಗೋಡೆಗಳು ಮತ್ತು ಬಾವಿಗಳಂತಹ ಹಲವಾರು ಇತರ ಕೃಷಿ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗಳನ್ನು ದಾಖಲಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳ ನಿವ್ವಳ ಫಲಿತಾಂಶವು ಸಂಕೀರ್ಣ ಭೂಪ್ರದೇಶ, ಸಂಪನ್ಮೂಲಗಳು, ಅಗತ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ವಿಭಿನ್ನ ಜನಸಂಖ್ಯೆಗೆ ಸೂಕ್ತವಾದ ಕೃಷಿ ಆಡಳಿತಗಳ ಬಹುಸಂಖ್ಯೆಯಿಂದ ನಿರೂಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಸಂಕೀರ್ಣವಾದ ಕೃಷಿ ಭೂದೃಶ್ಯವಾಗಿದೆ.
ದೊಡ್ಡ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶದ ದಕ್ಷಿಣ ಗಡಿಯನ್ನು ರೂಪಿಸಿದ ಸಂಡೂರ್ ಇಂದಿಗೂ ಕಬ್ಬಿಣ ಮತ್ತು ಹೆಮಟೈಟ್ ಅದಿರುಗಳಿಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದೆ. ಕಬ್ಬಿಣದ ಗಸಿ ಮತ್ತು ಇತರ ಲೋಹವಿಜ್ಞಾನ ಅವಶೇಷಗಳನ್ನು ಮೂವತ್ತಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ದಾಖಲಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಐದು ತಾಣಗಳು ವಿಜಯನಗರ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವು ಮತ್ತು ಕಬ್ಬಿಣವನ್ನು ಕರಗಿಸುವ ಕಾರ್ಯಾಗಾರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ.
ಗಲಭೆಯ ವಾಣಿಜ್ಯ ಮತ್ತು ಮಿಲಿಟರಿ ಶಿಬಿರವಾಗಿರುವುದರಿಂದ, ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶವು ನೂರ ನಲವತ್ತಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ಇದು ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯ ಪ್ರಮುಖ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ. ದೇವಾಲಯಗಳ ಜೊತೆಗೆ, ಹಲವಾರು ಪವಿತ್ರ ಚಿತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ರಚನೆಗಳನ್ನು ವಸತಿ ಮತ್ತು ರಕ್ಷಣಾತ್ಮಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ದಾಖಲಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆಧುನಿಕ ಹೊಸಪೇಟೆ ಮತ್ತು ವಿಜಯನಗರವನ್ನು ಸಂಪರ್ಕಿಸುವ ಮುಖ್ಯ ರಸ್ತೆಯಲ್ಲಿರುವ ಮಲ್ಲಪ್ಪನಗುಡಿ ಪಟ್ಟಣದಲ್ಲಿರುವ ಮಲ್ಲಿಕಾರ್ಜುನ ದೇವಾಲಯದಂತಹ ಗೋಪುರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ದೊಡ್ಡ ದೇವಾಲಯಗಳು ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ ಮತ್ತು ದೇವರಾಯ I ರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅನೇಕ ಸಣ್ಣ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಗೋಪುರಗಳಿವೆ. ಇನ್ನೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಂಖ್ಯೆಯ ದೇವತೆಗಳ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಬಂಡೆ ಮತ್ತು ಚಪ್ಪಡಿ ಮೇಲ್ಮೈಗಳಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ವೀರಗಲ್ಲುಗಳು ಪವಿತ್ರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹನುಮಾನ್, ಭೈರವ, ವೀರಭದ್ರ ಮತ್ತು ದೇವತೆಗಳ ವಿವಿಧ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಲಾದ ಪ್ರತಿಮೆಗಳು ಸಹ ಆಗಾಗ್ಗೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಸ್ತ್ರೀಯರ ಧಾರ್ಮಿಕ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿರುವ ನಾಗ ಕಲ್ಲುಗಳು (ಹಾವಿನ ಕಲ್ಲುಗಳು ನಂತಹ ಜಾನಪದ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳ ಚಿತ್ರಗಳು). ನಗರದ ಮುಸ್ಲಿಂ ನಿವಾಸಿಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಗೋರಿಗಳು ಸಹ ಇವೆ.
This article uses material from the Wikipedia ಕನ್ನಡ article ಮಧ್ಯಕಾಲೀನದಲ್ಲಿ ವಿಜಯನಗರ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಟಿಪ್ಪಣಿ ಮಾಡದಿದ್ದ ಹೊರತು ಪಠ್ಯ "CC BY-SA 4.0" ರಡಿ ಲಭ್ಯವಿದೆ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki ಕನ್ನಡ (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.
