Қалғай Әділ Герей

 

 

 

Әділ Гирай әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің Ресей және Польша-Литва мемлекеттеріне қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты.

1563 жылы екі ханзада Мехмет Герей қалғай сұлтан мен Әділ Герей басқарған 10 мың адамдық татар әскері оңтүстік орыс иеліктеріне басып кіріп, Михайлов қаласын қоршауға алды. Қырым татар жасақтары Дедиловский, Пронск, Рязан жерлеріне келді.

1567 жылы Әділ Герей ағалары Мехмет Герей және Алып Гереймен бірге Кабардаға, «Пятигорск шеркестеріне» қарсы үлкен жорық жасады. Қырым татарлары жиырма мың адамды тұтқынға алып, бүкіл Кабарды жерін ойрандап, тонады. Басқа деректерде «ханзадалар жаулап алмаған шеркестер», яғни қырымдықтар қуылды.

1570 жылы ханзада Әділ Герей Адыгеяға қарсы жазалау жорығын жүргізді. Адығтарға көмекке Ресейдің одақтасы кабарда кінәзі Темрүк Идарович келді. Ахуж (Қобанның сол жақ саласы) түбіндегі кескілескен шайқаста қырым татарлары кабардаларды талқандады. Бүкіл Кабарданың уәлиі Темрүк Идаровичтің өзі қатты жараланып, оның екі ұлы Мамтрүк пен Беберүк тұтқынға түсті.

I Дәулет Герей билігінің соңында оның үлкен ұлдары қалғай Мехмет пен Әділ Герейдің арасындағы қарым-қатынас өте шиеленісе түсті. Әділ Герай Қырымнан кетіп, Орқапының шығысына, Қаялы өзенінің жағасына қоныстанып, сонда өзіне Болы Сарай қаласын салып, онда бекінді. Оған Еділ бойынан Қырым иеліктеріне көшіп келген ноғай тайпалары бағынды.

1577 жылы маусымда Қырым ханы I Дәулет Герей (1551-1577) қайтыс болды. Оның үлкен ұлы және қалғай II Мехмет Герей (1577-1584) хан тағына отырып, ол өзінің інісі Әділ Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады.

1578 жылы екінші иран-түрік соғысы (1578-1590) басталды. 1578 жылы түрік үкіметінің бұйрығымен Қырым ханы Мехмет Герей Күнгей Кавказға қырымдықтардың көп әскерін жіберуге мәжбүр болды. Күзде Әділ Герей қалғай, ханзада Шақай Мүбарак Герей және Ғазы Герей басқарған 20 мың әскер Ширванға кірді. 17 қарашада парсы қолбасшысы әрі Ширван бейлербегі Арас хан Рүмлі Иран әскерімен Өзтеміроғлы Осман пашаның қолбасшылығындағы түрік гарнизоны орналасқан Шемаханы қоршауға алды. Қоршаудың үшінші күні, 20 қарашада Шемаха маңында қырым татарларының әскері көрініп, түріктермен бірге парсы әскерін талқандады. Шемаха түбіндегі шайқаста 8 мыңға дейін ирандықтар қаза тапты.

Осман шежіресі Ибраһим Рахимизаданың айтуынша, жеңістен кейін түріктер Қырым ханзадаларын құтықтап, үш күнге жалғасқан үлкен той ұйымдастырды. Олардың әрқайсысына құрметті шапан, асыл тастармен көмкерілген қылыштар мен қанжарлар, рулық жылқылар сыйға тартылды.

Содан кейін Қырым әскері Мұған даласына жорық жасап, онда түркі рүмлі тайпасының қонысын қиратты. Қырым татарлары көптеген тұтқындарды алып, Ширванға айдап әкелді.

Көп ұзамай ирандық тақ мұрагері Хамза мырза мен уәзір мырза Салман бастаған 80 мыңдық Сефеви әскері Қарабақтан Ширванға жорыққа шықты. 26 қарашада парсылар Шамахыдағы Османлы гарнизонын қоршауға алды. Түрік әскери қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман паша Әділ Герей қалғайға елшілерін жіберіп, әскермен бірге Шемаха маңында көмекке келуді өтінді. Хамза мырза парсы әскерінің бір бөлігін қырымдықтарға қарсы жіберді.

1578 жылы 28 қарашада Ақсу өзенінің жағасындағы Моллахасанның маңында Қырым мен Парсы әскерлері арасында шайқас болды. Шайқасты бірінші болып қарсы жақтардың алдыңғы жасақтары бастады. Әділ Герей қалғай алдағы шайқасқа дайын емес еді. Әділ Герейдің жеке ерлігіне, «аласұрған арыстандай ұрысқа атойлап ұмтылуына» қарамастан, қырымдықтар парсы жасақтарының шабуылын тоқтата алмады, шайқас Қырым татар әскерлерінің жеңілуімен аяқталды. Қалғай сұлтан Әділ Герейдің өзі тұтқынға түсті.

Ханзада Хамза мырза Әділ Герей қалғайды өзінің ордасында құрметпен қабылдап, Парсы еліне жібереді. Әділ Герей тұтқында Сефевилер империясының астанасы Қазуин қаласында тұрған. Ханзада Хамза мырза мен оның әкесі ирандық шаһ Мұхаммед Құдайпенде (1577-1587) Қырым хандығымен достық қарым-қатынас орнатуға ұмтылды. Мұхаммед Құдайпенде, тіпті, Әділ Герей қалғаймен бауырласып, қызының біріне үйлендірмек болды. Алайда, бұл жоспарлар жүзеге аспады. 1579 жылы шілдеде Хамза мырзаның анасымен жасырын байланыста болды деп айыпталған тұтқын Қырым ханзадасы Әділ Герей өлім жазасына кесілді.

• Халим Гирей-султан. Розовый куст ханов, или История Крыма. — Симферополь, 2008. — ISBN 978-966-8518-91-1.
• Смирнов В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской империи. — Т. 1. — Издательский дом «Рубежи Х Х I», 2005. — ISBN 5-347-00008-2.
• Всемирная история в 24 томах. — Т. 11. Развитие государств Восточной Европы. — Минск, 1999. — ISBN 985-456-135-6.