Харьков — Украинаның солтүстік-шығысында ораналсқан қала.
Харьков облысының әкімшілік орталығы. Халқы 1438,3 мың адам. (2020, бағалау;); қала маңындағы аудандармен шамамен 2,16 миллион адам тұратын агломерацияны құрайды. Негізгі ұлттық көлік тораптарының бірі.
Харьков | |
Харків | |
Әкімшілігі | |
---|---|
Ел | |
Облыс | |
Аудан | |
Ішкі бөлінісі | 9 аудан |
Тарихы мен географиясы | |
Координаттары | 50°00′ с. е. 36°10′ ш. б. / 50.000° с. е. 36.167° ш. б. (G) (O) (Я) 36°10′ ш. б. / 50.000° с. е. 36.167° ш. б. (G) (O) (Я) |
Құрылған уақыты | 1630 немесе 1653, 1654 жж. |
Алғашқы дерек | 1552, 1556 |
Жер аумағы | 350,05 км² |
Климаты | қоңыржай континенттік |
Уақыт белдеуі | |
Тұрғындары | |
Тұрғыны | 1 444 540 (2023) адам |
Тығыздығы | 4100 адам/км² |
Ұлттық құрамы | |
Конфессиялар | |
Сандық идентификаторлары | |
Телефон коды | +38057 |
Пошта индекстері | 61001 — 61499 |
Автомобиль коды | AX, КХ / 21 |
Харьков шекарасы | |
Ортаққордағы санаты: Харьков |
Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 135 метр. Ең төменгі нүктесі 94 метр, ең биік нүктесі (айналма жол аймағында) 205,3 метр болып саналады. Қаланың орналасқан жері Украинаның солтүстік-шығысында, Северский Донец өзенінің салаларының жанында (Лопан мен Уды құйылған жерде). Харьков 2 ландшафт аймағының қиылысында орналасқан: дала және орманды дала. Қала рельефі біршама алуан түрлі және біркелкі емес - өзен аңғарлары, сайлар, таулы жер бедерілері кездеседі. Харьков – бес төбеден тұратын қала. Мұнда аталған өзендерден басқа Харьков, Саржинка, Алексеевка, Роганка, Очеретянка, Студенок, Немышля өзектері ағып жатыр.
Қазіргі Харьковтың аумағы ежелгі дәуірде адамдармен қоныстана бастады. Археологиялық қазбалар мұнда әртүрлі халықтардың: скиф-сармат, черняхов тайпалары, половцылардың өмір сүргенін куәландырады. VIII-ғасырда славяндар болашақ Харьков орнында өздерінің қонысын құрды, ол Х ғасырда Донец қаласы ретінде белгілі болды. Донец бекініс қана емес, сонымен қатар қолөнер орталығы (теміршілік, зергерлік, керамика және т.б.), транзиттік сауданың маңызды нүктесі болды. Шежіредегі Донецтер туралы алғашқы дерек 1185 жылдан басталады.
Қаланың негізін салушылар украин казактары мен Днепр мен Батыс Украинаның шаруалары болды. Украин қоныстанушылары адам тұрмайтын аумақтарға қоныстана бастады. Мұнда украиндармен бір мезгілде орыс қоныстанушылар пайда болды.
1828 жылы қаланы таспен төсеу жұмыстары басталды. 1871 жылы Харьков көшелерінде газды жарықтандыру пайда болды, 1881 жылы қалалық су құбырының бірінші кезегі іске қосылды. 1882 жылы 1918 жылға дейін созылған қалалық ат темір жолының бірінші желісі салынды. XIX ғасырдың аяғында қалада бірінші электр станциясы салынды. 1905 жылы қала көшелерінде алғашқы электр трамвай пайда болды. 1888 жылы Харьков Украинадағы телефоны бар екінші қала болды.
Қаланың өсуімен жаңа оқу орындары пайда болды. ХХ ғасырдың басына қарай Харьковте төрт ерлер және екі әйелдер гимназиясы, теологиялық семинария, бірнеше жеке гимназиялар мен мектеп-интернаттар, дворян қыздар институты т.б.болды. 1805 жылы 17 қаңтарда Украинадағы алғашқы Харьков университетінің ашылуы үлкен маңызға ие болды.
Азамат соғысы жылдарында Харьков қызыл большевиктерді, Деникин әскерін, интервенция мен ұлттандырудың зардаптарын бастан кешірді. 1924 жылы Украинадағы алғашқы радиостанция жұмыс істей бастады. 1939 жылы қалада бірінші троллейбус желісі пайда болды. 1920-1930 жылдары жеті жылдық мектептердің тығыз желісі пайда болып, сауатсыздықпен күрес басталды. 1935 жылы Харьковта Украинадағы бірінші пионерлер сарайы ашылды. Жоғары білім беру жүйесінде елеулі өзгерістер орын алды. Университет қайта құрылғаннан кейін: 1921 жылдан – медициналық институт, халық шаруашылығы институты, 1937 жылдан – заң институты болды. Барлығы 1930-1931 жж. Харьков қаласында 23 жаңа жоғары оқу орны ұйымдастырылды.
Қала сталиндік режимнің жаппай қуғын-сүргін жылдары мен Ұлы Отан соғысы жылдарында үлкен шығынға ұшырады. Қала екі рет қолдан қолға ауысып, басып алудан, аштықтан және жойылудан аман қалды. Ақырғы азат ету кезінде 200 мың шаршы метр жер жойылды, барлық коммуналдық нысандар толығымен істен шыққан. Харьков кәсіпорындарының материалдық құндылықтарының едәуір бөлігі жойылды. Қала азат етілген 1943 жылдың 23 тамызына дейін қалада жұмыс істеп тұрған бірде-бір кәсіпорын қалмады.
50-жылдардың ортасында Харьков телестудиясы өз жұмысын бастады. 50-80 жылдары тұтас тұрғын аудандардың құрылысы басталды. 1975 жылы Харьковте бірінші метро желісі ашылды, қазір олардың үшеуі бар.
1970 – 1980 жылдардың бірінші жартысы ел тарихы тоқырау кезеңі ретінде енсе де, қала экономикасын, ғылымын, мәдениетін дамытуда белгілі табыстарға қол жеткізді. 1985 жылы реформалар саясаты – «қайта құру» жүргізіле бастады. Қоғамдағы демократиялық үдерістердің шарықтау шегі 1991 жылы тәуелсіз Украина мемлекетінің жариялануы болды.
2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруі басталғаннан кейін Харьков үшін шайқас басталды. 2022 жылдың 24 ақпанында Ресей әскерлері Харьковке солтүстік-батыстан фронтальдық шабуыл жасауға әрекет жасады. Сағат 12:00 шамасында Ресей Федерациясының 1-ші гвардиялық танк армиясының бөлімшелері қаланың шетіне жақындады, бірақ олар қаланың өзіне кіре алмады. 1 наурыз күні таңертең қарулы күштері Ресей Федерациясының Свободи алаңында Харьков облыстық мемлекеттік әкімшілігінің ғимаратына зымырандық шабуыл жасады. Әуе соққылары мен зымырандық соққылар да әкімшілік ғимараттар мен өнеркәсіптік кәсіпорындарға, сондай-ақ телевизиялық орталық ғимаратына жасалды. 2022 жылдың наурыз айының басынан бастап Ресей әскерлері Харьковке әуе бомбалары мен басқарылмайтын зымырандармен әуе шабуылдарын жалғастырды, қаланы зеңбірек артиллериясы мен MLRS арқылы атқылайды, термобарикалық қаруды қолдану жағдайлары тіркелді. Наурыздың ортасына қарай Харьков мэрінің мәлімдемелері бойынша орыс әскерлерінің оқ жаудыруы салдарынан Харьков қаласының тұтас шағын аудандары жойылды. Мамыр айының басында орыс жасақтары Харьковтан солтүстікке қарай бірқатар елді мекендерді тастап кетті. Мамырдан қыркүйекке дейінгі кезеңде қала күн сайын дерлік Ресей әскерлерімен Белгород облысының аумағынан ұшырылған зымырандармен, сондай-ақ зеңбірек артиллериясын және МЛРС пайдалана отырып атқылады. 2022 жылдың 11 қыркүйегінде Ресей әскерлері Харьков облысының солтүстік бөлігін шайқассыз тастап кетті.
2015 жылы Харьков халқының саны шамамен 1,45 миллион адамды, Харьков агломерациясы - 2,1 миллион адамды құрады. Қала халқының тығыздығы 4143 адам/км². Харьковта ең көп адам 1991 жылы тұрды - 1623 мың адам. Харьков – облыста бірінші, ал Украинада халық саны бойынша екінші қала. Онда 111 ұлттың өкілдері тұрады. Олардың көпшілігі украиндар – 62,8% (2001 ж.) және орыстар – 33,2%. 1989 жылдан бері украиндықтардың үлесі 10%-ға өсті.
Украинада тәуелсіздік жарияланғаннан кейін 2012 жылға дейін Харьков халқының саны үнемі төмендеп отырды. 1992 жылдан 2008 жылға дейін Харьков тұрғындары 168 мың адамға азайды. Бірақ содан кейін өсу басталды. 2013 жылға қарай халық саны он мың адамға өсті. Негізінен қала тұрғындарының өсуіне 2012 жылы 13 579 адамды құраған көші-қон себеп болды. Сол жылы Харьков жалпы және миграциялық өсім бойынша елде екінші орынды иеленді.
Харьков - Шығыс Еуропадағы халық саны бойынша Мәскеу, Санкт-Петербург, Киев, Варшава, Бухарест, Будапешт және Минскден кейінгі сегізінші қала.
2023 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Харьков қаласының тұрғындары (тұрақты тұрғындары) 1 444 540 адамды құрайды.
Жылы | 1999 | 2001 | 2005 | 2007 | 2008 | 2010 | 2011 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2021 |
Халық саны (мың) | 1 510 200 | 1 470 902 | 1 464 740 | 1 461 000 | 1 448 100 | 1 452 256 | 1 446 500 | 1 451 028 | 1 451 132 | 1 452 887 | 1 449 700 | 1 450 334 | 1 447 435 | 1 446 107 | 1 443 886 |
Харьковта ресми түрде қаланың тарихи аудандарын қамтитын 9 әкімшілік аудан бар. Бұрын тағы оныншы аудан болған - Жаңа Бавария сыра қайнату зауыты орналасқан ауданның атымен аталған Краснобаварский. Бірақ ол жойылды.
1. Холодногор ауданы
2. Шевченко ауданы
3. Киев ауданы
4. Салтов ауданы
5. Немышлян ауданы
6. Индустриалды аудан
7. Слобода ауданы
8. Основян ауданы
9. Жаңабавар ауданы
Харьковтің экономикалық даму деңгейі Украинаның барлық қалаларының экономикалық даму рейтингінде ең жоғары көрсеткіштердің біріне ие. Қазіргі Харьков экономикасының негізін ғылымды қажет ететін салалар құрайды: ғарыш және авиациялық машина жасау, трактор және ауылшаруашылық машина жасау, станок жасау.
Харьков қаласындағы ірі кәсіпорындар:
Харьков - Украинаның негізгі көлік торабы. Еуропаның маңызды бағыттары қала арқылы өтеді, атап айтқанда, Е40 және Е105 тас жолдары. Харьковта көліктің барлық түрлері дерлік ұсынылған (теңіз және өзен көлігінен басқа). Қала орталығынан 12 шақырым жерде әлемнің бірнеше қалаларына тұрақты рейстерді орындайтын әуежай бар.
Жолаушыларды қалалық ішкі тасымалдау метромен, трамвайлармен, троллейбустармен, автобустармен және тұрақты таксилермен қамтамасыз етіледі. Қаланың метро жүйесі үш желі және 30 метро станциясымен ұсынылған. Ол жыл сайын шамамен 250 миллион адамды тасымалдайды.
Харьковте экзотикалық көлік түрлері жұмыс жасайды. Орман паркі аймағында балалар темір жолы (тар табанды) бар. Горький атындағы қаланың бас саябағы «Павлово Поле» тұрғын алабымен аспалы жол арқылы жалғасады.
Харьков теміржол вокзалдары жолаушыларды, шикізатты және дайын өнімді тасымалдау үшін негізгі «жүкті» қабылдайды. Күн сайын қаланың негізгі теміржол қақпасынан ондаған пойыздар өтеді. Харьков шекарасында Украина шекарасынан өтетін екі бақылау бекеті бар. Оның бірі «Харьков-Жолаушы» стансасында, екіншісі «Харьков-Сұрыптау» станциясында орналасқан.
Харьков трамвайы | Харьков темір жол вокзалы | Харьков әуежайы | Харьков метросындағы вагондар | Харьковтегі троллейбус |
---|---|---|---|---|
Харьковты Украинаның ғылыми астанасы және студенттер қаласы деп атайды. Бірінші университет 1805 жылы ашылды, ол қазіргі Украина аумағындағы екінші университет болып саналады. Қалада бірнеше ондаған жоғары оқу орындары бар. Олардың қатарында мемлекеттік және жекеменшік оқу орындары бар. Көптеген шетелдік студенттер Харьковта оқиды. Харьков университеттерінде 200 000-нан астам студент оқиды, оның ішінде 12 000-ға жуық шетелдік студенттер.
Негізгі жоғары оқу орындары:
Университеттер
Академиялар
Институттар
Харьков - Украинаның негізгі мәдени орталықтарының бірі. Мұнда 20 мұражай, 10-нан астам театр және бірқатар көркем галереялар бар. Жыл сайын дерлік Харьков ірі музыка және кинофестивальдерді өткізеді.
Театрлар Харьковтың басты демалыс орындарының бірі болып табылады. Көптеген ондаған жылдар бойы театр өнерінің белгілі өкілдері қалаға өнер көрсетуде. Қазіргі кезде өнер мекемелеріне бару қала тұрғындарының ең сүйікті көңіл көтеру орындарынң бірі болып қала береді.
Харьковта кез келген талғамға арналған көптеген мұражайлар бар. Тарихты, табиғатты, жұлдызды аспанды, әлемнің әртүрлі мәдениеттерін, кемелерді және басқа заттарды білушілер тақырыптық мекемелерде мыңдаған қызықты экспонаттар табады. Бүгінгі күні Харьковта келесі мұражайлар бар:
Негізгі кітапханалары:
Кеңес заманында қалада әлемдік маңызы бар сәулет ескерткіштері қаланды. Бұл, ең алдымен, Бостандық алаңы: Госпромның модерндік ғимараттары және жобалау үйі (60-жылдардың басында қайта қалпына келтіруге дейін), бас пошта бөлімшесі, Госпромның артындағы тұрғын үй кешендері. Бұл соғыс аралық кезеңдегі әлемдегі ең ірі туындылар Харьковтің ең құнды мұрасы болып табылады. Осы кезеңде Харьков орталығының сәулеттік жобасы бекітілді, ХІХ-ХХ ғасырдың басында Александр қоңырау мұнарасы, Благовещенский соборы, вокзал алдындағы алаң ансамблі салынды.
30-шы жылдардың екінші жартысынан бастап өзгерістер басталады. Харьков сәулетшілері классикалық сәулет формаларын қолдануды қайта игере бастады. Мысалы: Гиршман көшесінде, конструктивистік Үкімет үйінің жанында, 1935 жылы ескі большевиктер үйі салынды.
Соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңі - бұл классикалық бөлшектерді, сондай-ақ украиндық барокко сәндік техникасын қолданатын салтанатты, бай безендірілген сәулет уақыты болды. Соғыстан кейінгі онжылдықтағы ғимараттар, 60-жылдардың басына дейін, Харьков орталығының сәулеті үшін өте маңызды болды. Осы кезеңде өз жұмыстарын сауатты орындаған тамаша сәулетшілер мен қала жоспарлаушылары жұмыс істеді. Соғыстан кейінгі кезеңде салынған ғимараттар әлі күнге дейін орталықтың көптеген маңызды тораптарының – алаңдардың, магистральдардың, саябақтар мен алаңдардың қиылыстарының құрамын сақтаған.
Плехановская Көшесі, 29. Бастапқы нұсқасындағы үй 1914 жылы әйгілі сәулетші С.Тимошенконың жобасы бойынша украин модернінің стилінде тұрғызылған. Оның айрықша белгілері: жұптасқан трапеция тәрізді терезелердің көптігі, көлбеу шатырлы терезелер және бірінші қабаттағы арка тәрізді саңылаулар.
Дарвин көшесі. Бұл қысқа көшеде тарихи ғимараттар – Харьков сәулетшілер үйі, студенттер емханасы, биолог Д.Альчевскийдің бұрынғы үйі орналасқан.
Артем (Альчевских) көшесі, 6. «Красный Банковец» тұрғын үйі сәндік арт-деко стилінде салынған.
Мироносицкая көшесі, 58. Ғимарат сәулетші А.Гинзбургтің жобасы бойынша швед көпесі және консулы Мюнханың әрекеті арқасында тұрғызылған. Оның екінші атауы да бар - «шай үйі» немесе «Камелия».
Харьков еуропалық және әлемдік жарыстарда, сондай-ақ Олимпиада ойындарында спорттық таланттардың нағыз ұстаханасы болып саналады. Дегенмен, Харьков немесе Украина спортының ғана емес, әлем тарихында есімдері мәңгілікке жазылғандар да бар. Көптеген ондаған жылдар бойы Харьковта осындай дәрежедегі көптеген спортшылар тәрбиеленді, бірақ біз Украинаның тәуелсіздік кезеңінде өздерінің керемет нәтижелеріне қол жеткізген спортшылар да бар. Олар өмірі мен спорттық мансабын дәл осы өңірмен байланыстырды. Рустам Шарипов - спорттық гимнастика, Валерий Гончаров - спорттық гимнастика, Богдан Бондаренко - биікке секіру, Яна Клочкова - жүзу, Виктор Рубан - садақ ату, Элина Свитолина - теннис, Александр Гвоздик - бокс т.б.
Харьковте 17 стадион бар (олардың ішінде «Металлист» – Украинаның үшінші үлкен стадионы, 40 003 көрерменге есептелген, «Динамо», «Солнечный», «Жаңа Бавария», т.б.), 4 жеңіл атлетикалық манеж, 387 спорт залы, 23 жүзу бассейні, 112 тир, садақ ату тирлері, велосипед жолы, жасанды мұзы бар 3 ғимарат, 2 ескек есу және спорт базасы, шаңғы базасы және басқа да спорт нысандары жұмыс жасайды. Қалада «Юбилейный», «Локомотив» спорт сарайлары, «Динамо» велотрегі, Харьков спорт сарайы бар.
This article uses material from the Wikipedia Қазақша article Харьков, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәлімет CC BY-SA 4.0 лицензиясы аясында қолжетімді (басқа шарттар көрсетілмеген жағдайда). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Қазақша (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.