Рабиндранат Тагор: Бенгалиялық ақын және философ

Еуропалық емес жазушылардың арасында тұңғыш Нобель сыйлығын иеленген. Нобель комитеті белгілегендей, Тагордың ерекше рухани шығармалары мен жеке дара харизмасы Батыс қоғамы көзқарасында оның абыз бейнесін қалыптастырды.

Рабиндранат Тагор
Туған күні	7 мамыр 1861 (1861-05-07)
Туған жері	Калькутта, Британдық Үндістан, Британ империясы
Қайтыс болған күні	7 тамыз 1941 (1941-08-07) (80 жас)
Қайтыс болған жері	Калькутта, Британдық Үндістан, Британ империясы
Азаматтығы	Британдық Үндістан
Бағыты	Бенгалдық Өркендеу
Жанры	Өлең, эссе, новелла, роман
Шығармалардың тілі	бенгал тілі, ағылшын тілі
Сыйлықтары	Әдебиет саласындағы Нобель сыйлығы (1913)
Қолтаңбасы
Ортаққордағы санаты: Рабиндранат Тагор

Рабин­дранат Тагордың әдебиетке сіңір­ген еңбегі ауқымы мен сан қырлылығы жа­ғынан еуропалық Қайта Өрлеу дәуі­рінің титандарынан кем түспейді. Үндістанда отандастары әлі күнге дейін оны Кабигуру, яғни ақын-ұстаз деп құрметтейді.

Тагор өлең жазуды 8 жасында бастаған. 16 жасында ол өзінің алғашқы новеллалары мен драмаларын жазады, ақындық туындыларын Bhanushingho (Күн Арыстаны) бүркеншік атымен бастырып шығарады.

Тагордың мұрасын елуден астам дастан мен өлеңдер жинағы, романдар мен драмалар, жүзге жуық әңгімелер, көсемсөз, пьесалар, философия саласындағы жұмыстары, мектеп оқулықтары, аудармалар құрайды. Оның қаламұшы астынан «Халық рухы» атты Үндістанның және «Менің алтын Бенгалиям» атты Бангладештің ұлттық әнұрандары шыққан. Сонымен қатар, 67 жастан бастап ол суретшілік, кескіншілік өнермен айналыса бастаған.

Сондай-ақ, Тагор Вишва Бхарати университетінің және Ауыл шаруашылықты қайта құру институтының ұйымдастырушысы болған. Адамгершілік пен туған елге деген сүйіспеншілік сезімдерін бойына сіңген Тагор өмір бойы Үндістан тәуелсіздігінің жақтаушысы болған.

Балалық пен жастық шақтары (1861—1877)

 

Рабиндранат Тагор Калькуттаның солтүстігінде орналасқан Джорасанко Тхакур Бари алпауыт қожалығында дүниеге келді. Ол Дебендранатх Тагор (1817—1905) мен Шарада Девидің (1830—1875) кенже баласы болды. Тагорлар тегі өте көне болып есептеледі, бабалардың ішінде Ади Дхарм жаңа дінінің қалаушылары да табылады. Рабиндранаттың әкесі брахман болғандықтан, Үндістанның әулие жерлеріне жиі сапар шеккен. Анасы, Рабиндранатқа 14 жас толғанда, қайтыс болады.

Тагорлар әулеті өте әйгілі болды және ірі жер қожалығын иеленді. Олардың үйіне талай көрнекті жазушылар, музыканттар мен қоғам қайраткерлері келіп тұрған болатын. Рабиндранаттың ең үлкен ағасы Двиджендранатх математика, музыка мен поэзиямен айналысқан, ал ағалары Диджендранатх пен Джотириндранатх танымал философтар мен драматургтер болған. Рабиндранаттың жиені Обониндранатх қазіргі бенгалдық сурет өнерін қалаушылардың бірі болып есептеледі.

5 жасында Рабиндранатты Шығыс семинариясына оқуға жібереді, кейін Қалыпты мектеп деп аталатын оқу орнына аударды. 1873 жылы басында Тагор әкесімен Калькуттадан шығып, бірнеше ай бойы саяхатқа бөленді. Олар Шантиникетан әулеттік жер қожалығына кіріп шығып, Амритсарда тоқтаған болатын. Жас Рабиндранат тарих, арифметика, геометрия, ағылшын тілі мен санскритті және басқа пәндерді оқып, Калидаса шығармашылығымен танысып, жақсы деңгейлі үйдегі білім алыпты. Өзінің «Естеліктерінде» Тагор келесіні еске түсіреді:

Рухани тәрбие бізге сәттілікпен берілген болатын, себебі бала шағымызда біз туған, бенгал тілінде дәріс алдық… Барлық жерде ағылшындық тәрбие беру керектігі жайында қайталанып отырса да, менің ағам бізге «бенгалдық» білімді беру ойын берік ұстанды.

Алғашқы жарияланымдары және Англиямен таныстық (1877—1901)

 

 

Вишнулік поэзияға шабыттанып, 16 жастағы Рабиндранат майтхили стиліндегі поэма жазады және оны «Бхароти» жорналында Бхану Шингхо атымен жариялайды. Түсініктемеде поэма XV ғасырда жазылып, қолжазбасы ескі мұрағатта табылған деп келтірілді; сарапшылар шығарманы жақсы қарсы алды. 1877 жылы аталған жорналда «Бикхарини» атты шығармасы жарияланады, бұл бенгал тіліндегі алғашқы әңгімесі болып есептеледі.

1878 жылы Тагор Брайтонның бұқаралық мектебіне түсті. Кейін ол Лондонның Университеттік колледжінде құқықты оқуды бастады. Бірақ аз уақытта оны тастап, ағылшын әдебиетін (Шекспир, Томас Браун, тағы басқалар) зерттеуіне көшті. Рабиндранат ғылыми дәрежесін алмай, 1880 жылы Бенгалияға оралады.

1882 жылы ол «Кешкі өлеңдер» жинағын, ал 1883 жылы «Таңертеңгі өлеңдер» жинағын жазып шығарады.

1883 жылдың 9 желтоқсанында Рабиндранат Тагор өзі сияқты брахмандар әулетінен шыққан Мриналини Девиге (Бхабатарини, 1873—1902) үйленеді. Оларда бес бала туады: қыздары Мадхурилата (1886—1918), Ренука (1890—1904), Мира (1892—?), және ұлдары Ратхиндранатх (1888—1961) пен Саминдранатх (1894—1907). 1890 жылы Тагорға Шилайдах атты орасан зор жер иелігі басқаруына берілді, сегіз жылдан кейін әйелі мен балалары да осы жерге келеді.

1890 жылы Тагор өзінің ең белгілі туындылардың бірін — «Сүйіктінің бейнесі» поэмасын — жариялайды. Кейінгі жылдары Тагор әулеттің жер қожылығын аралап, ондағы ауылдық тұрғындармен қатынасқан болатын. 1891—1895 жылдары ол Бенгалияның ауылдық тұрмысын және басқа да мәселелерді кекесінмен әрі байсалдылықпен кескіндеген әңгімелерді шығарады.

Шантиникетан және Нобель сыйлығы (1901—1932)

 

 

1901 жылы Тагор Шилайдахқа оралады. 1902 жылы оның әйелі қайтыс болды, оған арнап Тагор «Жад» атты өлеңдер жинағын шығарды. 1905 жылы Рабиндранаттың әкесі өмірден озды.

1905 жылы Керзон актінің орындалуы Бенгалияның сәтсіз өткен бөліну процессіне әкелді. Бұл процесс наразылық толқынын тудырып, «Свадеши» қозғалысының пайда болуына себеп болды. Тагор осы қозғалыстың басшыларының бірі болған. Осы кезеңде ол «Алтын Бенгалия» мен «Бенгалия жері» атты патриоттық өлеңдерін жазды. Бірақ «Свадеши» қозғалысы революциялық күрес бағытына бет бұра бастаған кезде, Тагор оның жұмысына араласуды қойды. Оның ойынша, қоғамдағы өзгерістер халықты ағарту, ерікті ұйымдар құру және отандық өндірісті ұлғайту жолымен іске асырылуы керек.

1910 жылы Тагордың «Гитанджали» (Құрбандық әндер) атты ең танымал өлең жинақтарының бірі шықты. 1912 жылдан бастап Тагор әлемді аралайды, Еуропа, АҚШ, КСРО, Жапония мен Қытайда болады. Лондонда болған кезде, ол «Гитанджалиден» өзі ағылшыншаға аударған біраз өлеңдерін досы Уильям Ротенштейнге көрсетеді. Бұдан үлкен әсер алған Ротенштейн және Эзра Паунд пен Уильям Йейтс Тагорға жинақтың ағылшынша нұсқасын шығарысуға көмектеседі. 1913 жылы «Лондонның Үнділік қоғамы» (India Society of London) Тагордың 103 аударылған өлеңін шығарады.

1913 жылдың 14 қарашасында Тагор Әдебиеттен Нобель сыйлығының лауреаты болғанын білді:

өзінің айтуынша, Батыс әдебиетінің бөлігі ретінде қалыптасқан поэтикалық дүние танымын ерекше шеберлікпен айқындаған, терең сезіммен жазылған, біртума және тамаша өлеңдері үшін

Түпнұсқасы  (ағыл.)  

because of his profoundly sensitive, fresh and beautiful verse, by which, with consummate skill, he has made his poetic thought, expressed in his own English words, a part of the literature of the West.

— The Nobel Prize in Literature 1913  (ағыл.). Nobelprize.org. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 қараша 2018. Тексерілді, 28 наурыз 2011.

Нобель комитетінің ақша сыйлығын Тагор Шантиникетандағы мектебіне жұмсайды, кейін бұл білімді тегін беретін тұңғыш университет болады..

1921 жылы Тагор өзінің досымен, ағылшын агрономы мен экономисі Леонард Элмхерстпен бірге Шантиникетаннан алыс емес жерде Ауыл шаруашылықты қайта құру институтының іргетасын қалайды.

1930 жылдардың басында Тагор өз назарын касталық жүйеге аудара бастады. Өз шығармашылығында кесапаттылар кастасы туралы жазып, қоғамдық лекцияларда олар туралы сөз қозғап, Тагор бұлардың Гуруваюрдегі Кришна ғибадатханасына кіруіне рұқсат алғанға септігін тигізді.

Жас еңкейген шағы (1932—1941)

 

 

Көптеген халықаралық саяхаттарда болған Тагор адамдардың қандай да болмасын белгі бойынша бөліну шартты болады деген пікірді ұстанған. 1932 жылдың мамырында Ирактағы бәдеуи лагеріне барып қайтқанда, оған бір көсем келесідей сөз айтты: «Біздің Пайғамбарымыз айтқандай, нағыз мұсылман деп сөзі мен ісінен ешбір кісі зиян шекпеген адамды айтады». Кейін Тагор өз күнделігінде былай деп жазады: «Оның сөзінде ішкі адамгершіліктің үнін ажырай бастадым». Калькуттадағы қайыршылық індеті мен Бенгалиядағы жеделденген экономикалық құлдырау Тагордың ұйқассыз дастанының негізгі тақырыптарына айналды. Тагор әлі көп шығармасын жазып үлгерді. Олардың арасында «Қайтадан» («Punashcha», 1932), «Соңғы октава» («Shes Saptak», 1935) және «Жапырақтар» («Patraput», 1936) атты прозадағы дастандар. Сондай-ақ «Екі әпке» («Dui Bon», 1933), «Бақта» («Malancha», 1934) және «Төрт бөлім» («Char Adhyay», 1934) атты романдары шықты. Өмірдің соңғы жылдарында ғылымға қызыға қарай бастады. 1937 жылы Тагор «Біздің Дүние» («Visva-Parichay») атты эссе жинағын жазды, ғылымдар туралы әңгімелері «Си» («Se», 1937), «Тин Санги» («Tin Sangi», 1940) және «Гальпасальпа» («Galpasalpa», 1941) кітаптарына енген.

1937 жылы Тагор есінен танып, ұзақ уақыт бойы комада, өмір мен өлім арасында болды. 1940 жылдың соңында бұл жағдай қайталанды. Содан бері Тагор сауығып кетпеді. Ол 1941 жылдың 7 тамызында Джорасанко жер иелігінде қайтыс болды.

Мұхтар Әуезов үнді классигіне арналған мақаласында сипаттап өткендей, Тагор «Өз шығармаларының бүкіл мазмұнымен, өзгеше бітімімен өзінің үнді дүниесімен етене байланысты. Оның үстіне, Тагор — қазіргі заман талабына тіл қатқан лирик-ақын; Тагор — новеллист әм романист; Тагор — драматург, публицист. Өзінің өзгеше жазушылық мәдениетінде ол қазіргі Батыстың творчестволық дәстүрлерін де мол баураған.»

1875 жылы Тагор «Үнді жәрмеңкесінің сыйы» атты патриоттық өлеңін жариялайды. Және осы кезде «Ақын тарихы» поэмасы мен «Қайыршы әйел» әңгімесін жазады. Алайда бұл шығармалары піспеген, еліктеумен жазылған еді.

Англияға барып қайтқан соң «Дана Вальмики» (1881) музыкалық драмасын, «Кешкі өлеңдер» (1882), «Таңертеңгі өлеңдер» (1883) т.б. өлеңдер жинағын, «Бибхи жағалауы» (1883), «Данышпан Раджа» атты тарихи романдарын жариялады.

1890-шы жылдары «Маноши» (1890), «Алтын тура» (1893), «Өнімді жинау» (1896) т.б. ең құнды әңгімелері мен топтама өлеңдерін жазды.

1902 жылы мектеп ашып, оған өзі оқулық жазды. 1921 жылы осы мектептің негізінде барлық каста балалары оқи алатын университет ашылды.

Тагор өзінің әлеуметтік-тұрмыстық тақырыпқа жазылған «Ұнтақ» (1902), «Күйреу» (1910) романы мен «Бұзылған ұя» повестерінде ескішілдік пен жаңашылдық арасындағы қақтығысты суреттеп, неке сүйіспеншілік негізінде ғана іске асатын болсын деген идеяны көтерді. Генерал-губернатор лорд Керзонның Бенгалияны бөлу туралы бұйрығына қарсы шығып, Тагор «Менің алтын Бенгалиям», «Гитанджали» (1910) атты өлеңдерін, «Гора» (1907—1910) романын жазды.

Өз халқының бостандығын аңсаған Тагор 1930 жылы КСРО-да болып, «Россия туралы хаттар» кітабын жазды.

Оның «Гәуірмаһан» (1960), «Күйреу» (1968) романдары мен «Алтын сағым» (1960), «Өлеңдер» (1969) атты жинақтары қазақ тілінде шықты.

 

Әндері

Тагор 2230 әннің авторы болып есептеледі.

1950 жылы оның «Халық рухы» әні (Jana Gana Mana) Үндістан әнұраны болды.

1971 жылы «Менің алтын Бенгалиям» (Amar Shonar Bangla) әні Бангладеш әнұраны болып таңдалды.

• 1961 — «Рабиндранат Тагор» үнділік деректі фильм
• 1986 — «Рабиндранат Тагор мен Кеңестік Ресей» кеңестік шағын деректі фильм
• 2002 — «Chhelebela» бенгалдық фильм

Үндістанда Рабиндранат Тагордың есімімен бірнеше театр, университет пен институт, мұражайлар және басқа да ғимараттар, әдеби сыйлықтар мен фестивальдар аталады. Ал Калькуттада оның есімімен аталған жасанды көл (Rabindra Sarobar) және 705-метрлік көпір (Rabindra Setu) бар. Дели метросында Tagore Garden станциясы бар.

Әлемнің көптеген қалаларында үнді жазушысының есімі берілген көшелерді табуға болады.

XX ғасырдың ортасында Үндістанда табылған динозаврдың жеке бір түрі Barapasaurus tagorei деп аталды.

Меркурий бетіндегі кратерлердің бірі Тагор деп аталады.

•  
  Калькуттадағы мемориал
•  
  Метро станциясы
•  
  Лондондағы бюст
•  
  Прагадағы бюст

• The Complete Works of Rabindranath Tagore (bn). — Рабиндранат Тагор шығармаларының ағылшынша мен бенгалша нұсқалары. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 тамыз 2011. Тексерілді, 23 қазан 2011.
• Рабиндранат Тагор өлеңдері  (орыс.). — Орысшаға аудармалары. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 тамыз 2011. Тексерілді, 23 қазан 2011.
• Эйнштейн мен Тагордың сұхбаттары  (орыс.). — 1930 жылдың 14 шілдесі мен 19 тамыз күндері өткен. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 тамыз 2011. Тексерілді, 23 қазан 2011.