Botanika: Siensia dagiti mula, wenno biolohia ti mula

Iti tinawtawid, daytoy a siensia ket mangiraman ti panagadal dagiti hongo, algas, ken dagiti birus. Ti maysa a tao nga agadadal ti botánika ket matawtawagan a kas ti maysa a botaniko.

Ti botanika ket maabbonganna ti nawatiwat a panagsakup kadagiti sientipiko a displina a mairaman ti patakder, panagtubo, panagpatubo, metabolismo, panagrang-ay, saksakit, dagiti tagikua ti kimiko, ken dagiti ebolusionario a maikabagian dagiti taksonomiko a grupgrupo. Ti botanika ket nangrugi dagiti nasapa a panagganetget ti nagtagitaon ti panagilasin dagiti makan, makaagas ken makasabidong a mulmula, a mangaramid daytoy ti kadaanan a sanga iti siensia. Iti tattan a panawen, dagiti botaniko ket adadalenda dagiti agarup a 400,000 a sebbangan dagiti sibibiag nga organismo.

Dagiti nangrugrugian ti moderno nga estilo a panagidasig a sistema ket mabalin a matugotan kadagiti panawen ti 1500–1600 nga dagidi nadumaduma a panagipadas ket naaramid tapno maidasig a sientipiko dagiti mulmula. Kadagiti maika-19 ken maika-20 a siglo, adda dagiti nangruna a pamay-an a naparang-ay para iti panagadal dagiti mulmula, a mairaman ti mikroskopia, panagbilbilang dagiti kromosoma, ken dagiti panagusig iti kimiko ti mula. Kadagiti napalabas a dua a dekada iti maika-20 a siglo, ti DNA ket naus-usar pay ti kaaduan a kinapudno ti panagidasig kadagiti mula.

Ti botanika a panagsukisok ket mangipatengnga ti isip kadagiti populasion ti mula a grupgrupo, ebolusion, pisiolohia, patakder, ken dagiti sistematiko. Dagiti adda ti baaba a displina ti botanika ket mairaman ti agronomia, panagadal ti kabakiran, hotikultura, ken paleobotanika. Dagiti kangrunaan a sientista iti pakasaritaan ti botánika ket mairaman ni Theophrastus, Ibn al-Baitar, Carl Linnaeus, Gregor Johann Mendel, ken ni Norman Borlaug.

 

Nasapa a botanika

Ti pakasaritaan iti botánika ket mairaman dagiti taga-ugma a sinursuratan ken dagiti panakaidasig dagiti mulmula a mabirukan kadagiti nadumaduma a kultura. Ti kas pagarigan dagiti nasapa nga obra ti botánika ket nabirukan kadagiti taga-ugama a nasantuan a teksto manipud idiay India, dagiti taga-ugma a Zoroastrian a sinursuratan, ken dagiti taga-ugma nga obra dagiti Insik.

Ti moderno a botanika ket tugotenna ti ramutna manipud kadagiti napalabas a duapulo ket tallo a siglo, manipud iti Ama iti Botánika, a ni Theophrastus (c. 371–287 BC), ken maysa nga estudiante ni Aristotle. Isu ket nagparnuay ken nangipalpalawag kadagiti adu a pamunganayan iti moderno a botanika. Dagiti dua a kangrunaan nga obrana, ti Panagsalsalusod kadgiti Mula ken Dagiti Gapuanan dagiti Mula ket buklen dagiti kangrunaan a parawad ti siensia ti botánika ti antigo a panawen ken dagiti Tengnga a Panawen, ken nagtengtenggel daytoy a puesto para kadagiti sangapulo ket pito a siglo kalpasan a naisurat dagitoy. Ken manipud pay ti Gresia, ni Pedanius Dioscorides, iti tengnga ti umuna a siglo, ket nagsurat ti De Materia Medica, ti lima a tomo nga ensiklopedia a maipanggep kadagiti yerba a medisina a nawatiwat a nabasbasa para kadagiti sumurok a 1,500 a tawtawen. Dagiti obra manipud iti mediebal a Muslim a lubong ket mairaman ti Nabatean Agriculture ni Ibn Wahshiyya, ti Libro dagiti Mula ni Abū Ḥanīfa Dīnawarī (828-896) , ken Dagiti Pannakaidasig ti Daga ni Ibn Bassal. Idi kasapaan ti maika-13 a siglo, ni Abu al-Abbas al-Nabati, ken ni Ibn al-Baitar (d. 1248) ket nagsuratda pay idi kadagiti maipanggep ti botanika.

Nasapa a moderno a botanika

 

Ti Aleman a mangngagas a ni Leonhart Fuchs (1501–1566) ket maysa idi kadagiti "tallo nga Aleman nga ama ti botanika", a kimmaddua ni Otto Brunfels (1489–1534) ken Hieronymus Bock (1498–1554) (tinawtawagan pay ti Hieronymus Tragus).

Ni Valerius Cordus (1515–1544) ket nagsursurat ti maysa a pharmacopoeia iti agpapaut a kinapangruna, ti Dispensatorium idi 1546. Ni Conrad von Gesner (1516–1565) ken Nicholas Culpeper (1616–1654) ket nangipablaakda pay kadagiti yerba a nagsaksakup kadagiti pangngagas nga usar ti mulmula. Ni Ulisse Aldrovandi (1522–1605) ket naikedkeddeng idi a ti "ama ti masna apakasaritaan", a nairamraman ti panagadal ti mulmula. Idi 1665, a nagus-usar ti nasapa a mikroskopio, ni Robert Hooke ket nakaduktal kadagiti selula, ti maysa atermino nga inaramidna, iti tapun, ken ti nabiit a panwen kalpasan daytoy kadagiti sibibiag a kulanit.

Idi las-ud ti maika-18 a siglo, dagiti sitema ti panakaidasig ket naparang-ay a maipada kadagiti diagnostiko a tulbek, a dagiti taxa ket naiparbo a naigrupo kadagiti agparis. Ti panagsasaruno dagiti tulbek ket kaykanayon a di mainaig kadagiti bukodda a masna wenno phyletic a pannakaigrupo. Babaen ti maiak-18 a siglo dagiti immadadu a bilang ti baro a mulmula ket simmangpet idiay Europa manipud kadagiti baro a naduktalan a pagilian ken dagiti Europeano a kolonia ti sangalubongan ken adu dagiti bilang ti mulmula a nagbalin a mnagun-od para iti panagadal. Dagiti botaniko nga alagaden manipud iti daytoy a paset ti panawen ket manmanu aeng a nailadladawan. Idi 1754 ni Carl von Linné (Carl Linnaeus) ket nangbingbingay kadagiti Pagarian ti mula kadagiti 25 iti maysa a taksonomia nga adda ti maysa nga alagaden a binomio a sistema ti panaginagan para kadagiti sebbangan ti ayup ken mula. Isu ket nagus-usar ti dua a paset a panaginagan nga ti immuna a nagan ket nangirepresenta ti henero ken ti maikadua ket dagiti sebbangan. Maysa kadagiti panangidasig ni Linnaeus, ti Cryptogamia, ket nangiramraman kadagiti amin a mula nga dda kadagiti nailemmeng a reproduktibo a paspaset (dagiti lumot, dagiti hepatika ken dagiti pako), ken algas ken fungi.

Ti immad-adu a pannakaaammo ti anatomia, morpolohia ken dagiti siklo ti biag, ket nangiturong ti pannakaibanagan nga adda dagiti ad-adu pay a masna a pakkayatan a baetan ti mulmula ngem ti seksual a sistema nga inbagbaga ni Linnaeus. Ni Adanson (1763), de Jussieu (1789), ken ni Candolle (1819) ket nagisingsingasingda amin kadagiti nadumaduma a pagpilian ti masna a sistema a nawatiwat a nasursurot. Dagiti kapanunotan ti masna apanagpili a kas maysa amekanismo ti ebolusion ket nakasapsapul kadagiti panagampon iti Candollea a sistema, a nangirugrugi kadagiti panagadal iti ebolusionario pakikabagian ken dagiti pilohenetiko a panakaidasig ti mulmula.

Ti botanika ket nalatak a naiparparudso babaen ti panagparang ti immuna a "moderno" a libro, a Grundzuge der Wissenschaftlichen ni Matthias Schleiden, a naipablaak iti Ingles idi 1849 a kas Dagiti Pamunganayan ti Sientipiko a Botánika. Ni Carl Willdenow ket nagsuksukisok ti pakaikapetan a baetan ti pannakaiwarwaras ti bukel ken distribusion, ti kasasaad ti pakaigungluan ti mula, ken ti pagbanagan ti heolohiko a pakasaritaan. Ti selula a pagtengngaan ket naduktalan idi babaen ni Robert Brown idi 1831.

Moderno a botanika

Adda dagiti adu a bilang ti baro a pannakaammo a nagtaud manipud iti panagadal ti modelo a mulmula a kas ti Arabidopsis thaliana. daytoy karuotan a sebbangan ti pamilia ti mustasa (Brassicaceae) ket maysa idi kadagiti immuna a mula nga adda dagiti bukodna a naipasarsaruno a henoma. Ti panangipasursaruno iti henoma ti pagay (Oryza sativa), ti bassit laeng a henomana , ken ti maysa a dakkel nga internasional a komunidad ti aksuksukisok ket nakaaramid ti pagay a kas maysa a nangruna a modelo ti sirial/ruot/monocot. Ti sabali pay a sebbangan ti ruot, ti Brachypodium distachyon ket maysa pay nga eksperimental a modelo para iti pannakaawat ti henetiko, ti maipapana ti selula ken maipapan ti molekula a biolohia. Dagiti sabali paya a nangruna a maipapan ti komersio a taraon a kas ti trigo, mais, sebada, senteno, perlas a miho ken toyo ket naipasarsaruno paya dagiti henomada. Adda kadagitoy ket narigat a maipasaruno gapu ta addaanda ti ad-adu ngem dua a haploid (n) dagiti paris ti kromosoma, ti maysa a kasasaad a kas ti polyploidy, a kadawyan iti pagarian ti mula. Ti maysa aberde nga Algas, Chlamydomonas reinhardtii, ket maysa a modelo nga organismo a naikeddeng a nangruna iti panagpasayaat ti pannakaaamo ti biolohia ti selula.

Idi 1998 ti Angiosperm Phylogeny Group ket nangipablaak ti maysa a pilohenia dagiti agsabsabong a mula a naibatay kadagiti panagusig ti panagsasaruno ti DNA manipud kadagiti kaaduan a pamilia ti agsabsabong a mula. Akas ti nagbanagan daytoy nga obra, adu kadagiti saludsod no ania dagiti pamilia ti mangirepresenta ti kasapaan a sangsanga dagiti angiospermae ket nasungbatan itan. Ti panagsuksukisok no kasano a mainaig dagiti sebbanagan ti mula iti tunggal maysa ket mangpalubos kadagiti botaniko a mangpasayaat a makaawat ti pamay-an ti ebolusion dagiti mula. Urayno ti panagadal dagiti modelo a mula ken ti umadadu a panagusar ti ebidensia ti DNA, adda pay laeng dagiti agdama nga obra ken pakisinnaritaan manipud kadagiti taksonomiko no kasano ti kasayaatan a panangidasig ti mulmula kadagiti nadumaduama ataxa.