Demokrasia

Ti demokrasia ket mangpalubos kadagiti tattao a makapada a makibinglay—no ti dagus wenno babaen kadagiti nabutosan a representatibo—iti panagisingasing, panagrang-ay, ken panagpartuat kadagiti linteg. Daytoy ket sakupanna dagiti kasasaad ti sosial, ekomnomiko ken kultura a mangipalubos ti nawaya ken agpadpada a panakasanay ti politiko a kinabukbukodan a panagikeddengl . Daytoy ket nagtaud manipud iti Griego: δημοκρατία (dēmokratía) "turay ti tattao", a naaramid manipud iti δῆμος (dêmos) "tattao" ken κράτος (kratos) "bileg", circa 400 BC, tapno mangibaga kadagiti politiko a sistema nga idi ket adda kadagiti Griego siudad-estado, a naisangsangayan ti Atenas. Dagiti dadduma a kultura kalpasan ti Gresia ket nakaiparawadda kadagiti adu para iti ebolusion ti demokrasia a kas ti Taga-ugma a Roma, Europa, ken ti Amianan ken Abagatan nga Amerika.

Ti demokratiko a gobierno ket maigiddiat kadagiti porma ti gobierno a ti bileg ket tinengtengngel babaen ti maysa, a kas ti monarkia, wenno ti bileg ket tinengtengngel babaen ti bassit a bilang dagiti tattao, a kas ti maysa nga oligarkia wenno aristokrasia. Nupay kasta, dagitoy a suppiatan, a tinawtawid manipud iti Griego a pilosopia, ket saanen a malaslasin gapu dagiti kontemporaneo a gobierno ket addaanda kadagiti naglalaok a demokratiko, oligarkiko, ken monarkiko nga elemnto. Ni Karl Popper ket inlawlawaganna ti demokrásia a maigiddiat ti diktadura wenno tirania, a daytoy ket mangipatpatengnga ti isip para kadagiti kalakaman dagiti tao a mangtengngel kadagiti dauloda ken ti mangikkat kaniada nga awan ti kammassapulan para iti maysa a rebolusion.

Adda dagiti nadumaduma a kita ti demokrasia, ngem adda dagiti dua a porma, dagitoy dua ket ket maipanggepda no kasano ti sibubukel a bagi dagiti umili—ti naturay a bileg iti ania man a kita ti demokrasia—ti mangtungpal ti nakemna. Ti maysa a porma ti demokrasia ket ti dagus a demokrasia, a dagiti umili ket addaanda ti dagus ken aktibo a pannakibinglay kadgiti panagikeddeng ti gobierno. Kaaduan kadagiti moderno a demokrasia, ti sibubukel a bagi dagiti umili ket agtultuloy nga isu ti naturay a bileg ngem ti politiko a bileg ket saan a dagus a naisansanay babaen dagiti nabutosan a representatibo; daytoy ket tinawtawagan a kas ti representatibo a demokrasia. Ti konsepto ti representatibo a demokrasia ket kaaduan a rimsua manipud kadagiti kapanunotan ken dagiti patakder a naparang-ay iti las-ud ti Europeano a Tengnga a Panawen ken ti Panawen ti Panagpalpalawag ken dagiti Amerikano ken Pranses a Rebolusion.

No adda konsenso no kasono ti mangipalawag iti demokrasia, ngem ti legado nga ekualidad, wayawaya ken ti alagaden ti linteg ket nailasin dagitoyen a kas dagiti nangruna a panangilasin manipuden kadagiti taga-ugma a panawen. Dagitoy a pamunganayan ket naiballatek kadagit amin a mabalin nga umili a kas agpapada sakbay iti linteg ken addaan iti agpapada a pana-usar kadagiti lehislatibo a proseso. Kas pagarigan, iti representatibo a demokrasia, ti tunggal maysa a butos ket agpapada iti kadagsen, nga awan kadagiti awan gapuna a panangigawid a mabalin a maipakat iti sinoman nga agtartaray nga agbalin a representatibo, ken ti wayawaya dagiti mabalin nga umili ket masalaknibanda babaen kadagiti nalintegan a karbengan ken dagiti wayawaya a kadawyan a sinalaknibanna babaen ti batay-linteg.

Ti maysa a teoria ket agtengtengel a ti demkrasia ket makasapul kadagiti tallo a kammasapulan a pamunganayan: 1) panagtengngel iti panagpangato, kas iti kinaturay nga agtataeng kadagiti kababaan ng aagpang iti turay, 2) saan a panagpapada iti politikan ken 3) dagiti kadawyan a sosisal nga inkedkeddeng laeng a maawat babaen dagiti tattao ken instituto a mangiballatek ti immuna kadagiti dua a pamunganayan iti panagtengngel ti panagpangato ken ti saan a panagpapada iti politika.

Ti termino a "demokrasia" ket sagpaminsan a naus-usar a kas pangyababaan para iti liberal a demokrasia, a daytoy ket karuay ti representatibo a demokrasia amabalin a mangiraman kadagiti elemento a kas ti politikal pluralismo; ekualidad sakbay iti linteg; ti karbengan iti petision kadagiti nabutosan nga opisial para kadagiti panangirebbeng kadagiti reklamo; rumbeng a proseso; dagiti sibil a wayawaya; dagiti karbengan ti tao; ken dagiti elemento ti sibil a kagimongan iti ruar ti gobierno. Ni Roger Scruton ket insuppiatna a ti demokrasia laeng ket saan a makaited ti personal ken plikal a wayawaya malaksid no adda met dagiti instituto ti sibil a kagimongan.

Kadagiti adu a pagilian, a naipangpangruna ti Nagkaykaysa a Pagarian a nangipaammo iti Westminster a sistema, ti kangrunaan a pamunganayan ket ti parlamentario a kinaturay, bayat a nagtaltalinaay iti kinawaya ti hustisia. Idiay Estados Unidos, ti panagsina dagiti bileg ket kanknayon a nadkdakamat a s ti sentral a gupit. Idiay India, ti kadakkelan a demokrasia iti lubong, ti supremasia ti parlamentario ket suheto iti batay-linteg a mangiraman ti panagrepaso iti hustisia. Dagiti sabali pay nga usar ti "demokrasia" ket mangiraman iti dagus a demokrasia. Urayno ti termino a "demokrasia" ket kadawyan nga inus-usar iti kontesto iti politikal nga estado, dagiti pamunganayan ket mabalin pay a maipakat kadagiti pribado a gunglo.

Ti agturay ti kaaduan ket kankanayon a nailista a kas panangilasin iti demokrasia. Isu a ti demokrasia ket mangipalubos para kadagitiminoridad ti politika ta maparukma babaen ti "tirania ti kaaduan" iti kaawan kadagiti legado a panangsalaknib kadagiti tao wenno dagiti karbengan ti grupo. Ti maysa a kammasapulan a paset ti maysa a "umno" a representatibo a demokrasia ket dagiti kompetrtibo a panagbutos a nasayaat para kadagiti substantibo ken pamay-an. Iti pay maipatinayon, wayawaya iti politikal a panangiyebkas, wayawaya iti bitla, ken wayawaya iti pablaak ket naikeddeng dagitoy kadagiti kammasapulan a karbengan a mangpalubos kadagiti mabalin nga umili tapno naskenda a mapaammuan ken mabalinda ti agbutos segun kadagiti bukod nga interesado.

Naisingasing pay a ti batayan a langa ti demokrasia ket ti kapasidad dagiti amin nga agbutbutos ti nawaya ken napno a pannakibinglay iti biag ti kagimonganda. Nga ddaan daytoy iti panangiyunay-unay kadagiti panangipagarup iti sosial a kontrato ken ti kolektibo a nakem dagiti amin nga agbutbutos, ti demokrasia ket mabalin pay a maiasin a kas porma ti politikal a kolektibismo gapu ta naipalawag daytoy a kas porma ti gobierno a dagiti amin a mabalin nga umili ket addaanda iti agpapada a karbengan iti panagaramid iti linteg.

Bayat a ti demokrasia ket kankanayon a maipadpada iti republikano a porma ti gobierno, ti termino a "republika" ket klasiko a mangsakop kadagiti demokrasia ken dagiti aristokrasia. Adda met dagiti demokrasia a batay-linteg a monarkia, a kas ti Nagkaykaysa a Pagarian.

Paammo