Ròsp

Al ròsp (Bufo bufo, rospo in italiàn) 'l è 'l anfìbi più grand 'd Europa, difàti al pōl rivàr anc a 20 cm (śampi a part). L'è na bèstia dimóndi cumùna in Europa e in dl'Àfrica dal Nòrd-Òvest.

'L è prutèt par la cunvesiòṅ ad Bèrna par la prutesiòṅ dla fàuna minōra.

Anatumìa

Al sò culōr clàsic 'l è 'l maròṅ, ch'al pōl ténd'r a 'l rusìć, al stómag però 'l è biànc. La pèla l'è pîna ad pòr ch'i bùtan fóra dal sustànsi ch'i fàn'n andàr fóra 'd tèsta cuma la 5-metossi-N, la N-dimetiltriptamina, la bufotenina e la bufalina.

Al balòti di òć dal ròsp i èṅ culgàdi, 'l òć 'l è ramâ o 'd culōr d'l ôr, mént'r in sal còl a gh'è dū giàndli padòtidi uvàli. I ròsp meridiunài i ténd'n a èsar più grand e cun na pèla più "spinóśa" e cun di pòr più marcâ.

Biulugìa

L'è na bèstia ch'la s dà da far specialmènt ad nòt méntar durànt al dè al ténd a lugàr-'s in di bûś, in di śbrâg, sóta 'l prédi o in di sit in dua al s pōl quaciàr da la luś. Quànd 'l è in perìcul, al s mét in na póśa ch'la fà impresiòṅ cun la tèsta in bas e al rèst alvâ. Rispèt a 'l Bufo viridis al s cata in di ambînt sut e al ténd a turnàr sèmpar in dla stésa pùcia 'd àqua par far di fiōi, dal vòlti faghénd anc soquànt chilométar.

Durànt chi spustamènt lè dimóndi indivìduṿ i vènan schisâ da 'l màchini ch'i gìran p'r al stradi e 'l è par quàl lè ch'in di tèmp mudèr'n al ròsp al và in a risć ad sparìr da i pòst in dua 'l s è stablî 'l óm.

Cumpurtamènt

A s nutrìs praticamènt ad tut qvél ch'a gh la cava a métar-'s in bóca: insèt prima 'd tut, pò lumàghi, bêg e di invertebrâ pìcui cuma i pōl'n èsar i sórag.

I sò nemìg naturài i èṅ i sarpènt, al bisi, i ris e, quànd i èṅ incóra di girèṅ, i pés. Par furtùna al ròsp i gh'aṅ sèg dal giandli cun dal vlèṅ e dònca al s pōl anc difénd'r-as. Dgl'atri vòlti al la scampa butànd-'s in dl'àqua.

Riprudusiòṅ

Dòp al letârg d'l Invèran, quànd a taca la Primavéra, a partìs la stagiòṅ di amōr. Vèrs 'l inìsi 'd Mars i ròsp masć i vaṅ datéś a i sit riprudutìṿ (ad sòlit i cōrs 'd àqua, i pós o i stagn) e i s tàc'n a 'l fémni ch'i èṅ dimóndi più grandi 'd lōr. Dal vòlti a sucéd però ch'i masć i èṅ acsè tant ch'i s mùć'n adòs 'l un cun c'l àtar e pò i armàgnan sénsa fiâ, murénd in cla manéra lè.

La fémna la fà déś-mila óṿ in dl'àqua a 'l incìrca in na śladìna ch'a pâr na lasa e in cal mént'r al masć al i fecónda.

Quànd i óṿ pò i s vrànan, i vgnaràṅ fóra dal bistiulìni négri bòni ad vìvar sōl in dl'àqua, i girèṅ. Par crés'r i magnaràṅ dgl'alghi ma anc dl'atra ròba urgàniga catàda lè.

La temperadùra dl'àqua in du i s càtan l'è impurtànta p'r al tèmp ch'a gh vōl par far-i maduràr e par tacàr la faś dla metamòrfuśi: più a gh'è cald più a vōl dir ch'la pucia l'è drē a sugàr-'s in présia.

A i girèṅ i gh crésan prima 'l śampi sóta e pò qvéli 'd sōvar. A cal punt lè i tàc'n a śmét'r ad magnàr parchè la sò bóca e al sò stómag i èṅ drē a cambiàr p'r èsar bòṅ ad mandàr śò e ad digerìr gl'insèt.

La metamòrfuśi la dura òṅ o dū dè: la cóa la sparìs e la gh sarvìra par dar-ag dl'energìa par finìr al prucès ch'l al farà dvintàr un ròsp.