Pabell Llywarch Hen

Fe'i gysylltir â Llywarch Hen, aelod o deulu brenhinol Rheged yn yr Hen Ogledd a ddaeth yn wrthrych y gadwyn o englynion a luniwyd ym Mhowys a alwyd gan Syr Ifor Williams yn "Canu Llywarch Hen". Mae'r cylch cerrig wedi diflannu erbyn hyn.

"Pabell Llywarch Hen" oedd yr enw traddodiadol ar gylch cerrig cynhanesyddol ger eglwys Llanfor, tua milltir i'r dwyrain o dref y Bala. Mae'r cyfeiriad cynharach ato sydd ar glawr heddiw yn dyddio o'r 17g. Yn ail gyfrol ei lawysgrif Parochialia, cofnoda'r hynafiaethydd Edward Lhuyd:

"Mae mann ym mhentre Llanvor a elwir Pabell Llywarch [;] shiarel o gerrig gwedy i dodi ar i penneu ag yn awr yn Gadles."

Yn ei lyfr Tours in Wales (1778-81), cofnoda Thomas Pennant y traddodiad bod Llywarch Hen wedi codi "pabell" ger eglwys Llanfor y noson ar ôl brwydr rhwng llu Llywarch a'r Saeson ar lethrau Rhiwaedog lle lladdwyd ei fab hynaf ac olaf. Dywed Pennant mai yno y cyfansoddodd Llywarch ei englynion marwnad iddo.

Nid oes sicrwydd am union leoliad y cylch cerrig erbyn hyn. Mewn llythyr o 1745/6 mae'r ysgwier lleol William Price o Riwlas yn cyfeirio at gylch o gerrig mawr ger yr eglwys gyda mynedfa i gyfeiriad y dwyrain. Mae'n bosibl bod rhai o'r cerrig wedi cael eu defnyddio fel pyst giatau gan ffermwyr lleol.

Fel rhan o'i ymchwil am ei gyfrol Canu Llywarch Hen (1935), aeth Ifor Williams i Lanfor i holi pobl lleol am y cylch cerrig a hefyd am safle mwnt 'Castell Llywarch', ond methodd a chael gafael ar neb a wyddai ble'r oeddynt.