Edward Lhuyd: Botanegwr, daearegwr, hynafiaethydd, ac ieithegwr

Ef ysgrifennodd y disgrifiad gwyddonol cyntaf o'r deinosor Rutellum implicatum. Etholwyd Lhuyd yn aelod o'r Gymdeithas Frenhinol, flwyddyn cyn ei farwolaeth ym 1709. Enwyd ry lili a ddarganfuasai yn tyfu ar yr Wyddfa am gyfnod yn Lloydia serotina (a adnabyddir bellach fel Gagea serotina) ar ei ôl, yn ogystal â Chymdeithas Edward Llwyd, sef cymdeithas naturiaethol genedlaethol Cymru.

Edward Lhuyd
Penddelw Edward Lhuyd (gan John Meirion Morris, 2001) y tu allan i Ganolfan Uwchefrydau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, Aberystwyth
Ganwyd	1660  Loppington
Bu farw	30 Mehefin 1709  Rhydychen
Dinasyddiaeth	Teyrnas Prydain Fawr
Alma mater	Coleg yr Iesu
Galwedigaeth	naturiaethydd, curadur, daearyddwr, botanegydd, ieithydd
Swydd	cyfarwyddwr amgueddfa
Adnabyddus am	Archæologia Britannica, Transcript of Lhuyd's Parochialia, &c., V. An account of very large stones voided per urethram. In a letter from Mr Edw. Lhwyd, keeper of the Ashmolean Museum in Oxford, to Dr Hans Sloane, S. R. S.
Tad	Edward Lloyd
Gwobr/au	Cymrawd y Gymdeithas Frenhinol

Ganwyd Edward Lhuyd yn fab gordderch i Edward Lloyd o Lanforda, ger Croesoswallt, aelod o deulu bonheddig y Llwydiaid, a pherthynas bell iddo, Bridget Pryse o Glanffraid, oedd yn perthyn i un o ganghennau teulu Gogerddan. Magwyd Lhuyd ym mhlwyf Lappington yn Swydd Amwythig. Fe'i addysgwyd yn Ysgol Croesoswallt ac, o 1682 ymlaen, yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen, er iddo adael y coleg cyn iddo raddio. Ym 1684 penodwyd ef yn gynorthwyydd i Robert Plot fel Ceidwad Amgueddfa'r Ashmolean yn Rhydychen; bu yntau yn ddiweddarach yn Geidwad yr amgueddfa honno o 1690 hyd 1709.

•  
  Lili'r Wyddfa a adnabyddid am ganrifoedd fel Lloydia serotina.
•  
  Llyfryddiaeth a Chyfarwyddiadur
•  
  Britannicae Descriptionis Fragmentum avtore Humphrey Lhuyd, Denbyghiense, Cambro Britanno. Llwyd, Humphrey (1527-1568); Cyhoeddwyd gan Apud Joannem Birckmannum, Coloniae Agrippinae

Teithiai Lhuyd ar hyd a lled Prydain yn ei waith. Aeth ar daith i Eryri ym 1688 er mwyn cofnodi planhigion lleol y fro ar gyfer Synopsis Methodica Stirpium Britannicorum, llyfr gan y botanegwr John Ray. Yna, wedi 1697, cychwynnodd Lhuyd ar daith o gwmpas pob sir yng Nghymru, yn ogystal â'r Alban, Iwerddon, Cernyw a Llydaw. Argraffwyd Lithophylacii Britannici Ichnographia, ei gatalog o ffosiliaid, a gasglwyd o amgylch ardal Rhydychen yn bennaf, ym 1699 gydag ychydig o gymorth ariannol gan Isaac Newton. Ym 1707 cyhoeddodd Lhuyd y gyfrol Glossography, y gyfrol gyntaf o'r Archaeologia Britannica arfaethedig a'r unig un a welodd olau dydd, sy'n astudiaeth o iaith a diwylliant y gwledydd Celtaidd ar seiliau gwyddonol. Roedd y llyfr yn garreg filltir bwysig yn y meysydd hynny; man cychwyn yr astudiaeth fodern o'r ieithoedd Celtaidd.

Enwyd cymdeithas naturiaethwyr Cymru, sef Cymdeithas Edward Llwyd ar ei ôl.

Meini nadd y mynyddoedd - a gwaliau
Ac olion dinasoedd
A dail, dy fyfyrdod oedd
A hanesion hen oesoedd.
John Morgan (c. 1688 - c. 1734)

• R.T. Gunther, The Life and Letters of Edward Lhuyd (1945)
• Frank Emery, Edward Lhuyd (1971)
• Brynley F. Roberts, Edward Lhuyd, the Making of a Scientist (1980)
• Edward Lhwyd 1660-1709 - Llyfryddiaeth a Chyfarwyddiadur (2009)

• 'Anwir Anwedhys y Mae yn i Ysgrivennv Ymma'