Non: Santes

 

Fel holl seintiau Oes y Saint roedd hi'n ferch uchelwrol. Anhun (Saesneg: Anna), ferch Gwrthefyr Fendigaid oedd ei mam a'i thad oedd Cynyr o Gaer Gawch, pennaeth tiroedd ym Mhenfro (a elwid yn Pebidiog yn diweddarach) gan gynnwys Glyn Rhosyn ble mae Tyddewi heddiw. Roedd Non yn chwaer i Ina a Gwen o Gernyw ac yn fam i Dewi Sant, nawddsant Cymru a dwy ferch: Môr a Magna.

Yn ôl Rhigyfarch, awdur y testun Cymraeg Canol, Buchedd Dewi, roedd hi'n lleian a dreisiwyd gan y tywysog Sant (neu Sanddef) fab y brenin Ceredig cyn rhoi genedigaeth i Ddewi. Gellid cwestiwnu os oedd hi'n lleian. Yn Oes y Saint yr oedd Cymunedau Cristnogol yn cynnwys dynion a menywod ac yr oedd priodi yn cyffredin. Tuedd awduron yr Oesoedd Canol oedd darlunio pob santes enwog. Dethlir ei dydd gŵyl ar 2, 3 neu'r 5ed o Fawrth ac ar yr ail Sul wedi Hirddydd Haf (Alban Hefin). Bu farw yn Llydaw

Addysgwyd Non gan Meugan a sefydlodd glas yn y Tŷ Gwyn ger Porth Mawr ar diroedd ei thad. Tua'r flwyddyn 500 bu gŵr o'r enw 'Sant ap Ceredig' (neu Sanddef ap Ceredig) yn hela yn yr ardal pan ddaeth ar draws Non, a threisiodd hi. Tyfodd chwedl o gwmpas y digwyddiad: dywedir fod dwy garreg wedi ymddangos: y naill wrth ei phen a'r llall wrth ei thraed. Roedd hyn yn ymgais gan y storiwr i amddiffyn ei diweirdeb. Yn y misoedd dilynol bu Sant yn chwilio am Non gyda'r bwriad o'i lladd. Cuddiodd Non mewn bwthyn dair milltir o Lyn Rhosyn, ger y bae a elwir heddiw yn Fae y Santes Non. Pan ddaeth yr amser iddi esgor, bu Sant yn agos iawn at darganfod ei chuddfan ond rhwystrwyd ef gan storm fawr. Dwedir fod heulwen wedi torri drwy'r cymylau ynghanol y storm, gan oleuo safle'r bwthyn wrth iddi esgor. Yng nghanol ei phoenau gwasgodd Non ei llaw ar garreg ac esgorodd ar fab, Dewi Dywedir fod ôl ei llaw i'w gweld ar y garreg hyd heddiw. Adeiladwyd capel ar safle'r bwthyn yn ddiweddarach a defnyddiwyd y garreg gyda'r ôl ei llaw fel allor. Heddiw, mae olion adeilad sy'n dyddio o'r 8g ar y safle. Ni bu sôn pellach am Sant, ond mae'n debyg fod ei deulu wedi dangos diddordeb yn sefyllfa Non a'i phlentyn. Aeth Non i fyw ar arfordir Ceredigion, gan sefydlu llan ar safle pentref Llan-non, Ceredigion.

Dechreuodd Non deithio pan aeth Dewi i'r Tŷ Gwyn i dderbyn ei addysg. Sefydlodd hi nifer o lannau eraill: un yn Sir Gaerfyrddin, un ym Morgannwg ac un ym Maesyfed. Cafodd ddwy ferch: Môr a Magna. Symudodd i Gernyw a sefydlodd llan yn Alternon (allor-Non) Defnydddiwyd ychen i dynnu ei allor symudol i'r safle. Aeth wedyn i Lydaw lle bu farw. Ceir beddrod Non yn Nirinonn, Penn-ar-Bed (Finisterre), Llydaw. Dwedir mai tardiadd enw'r plwyf yw naill ai cywasgiad o'r enw Dewi a Non neu'r gair am goed derw sef 'deri Non'. Am ganrifoedd perfformid y ddrama firagl Lydaweg Buhez Santez Nonn (Buchedd Santes Non) yno.

Cuddir manylion hanes Non yn aml dan y pennawd "Dewi Sant", ond nid yw hyn yn gwneud cyfiawnder â hi. Yn yr Oesoedd Canol datblygodd y camsyniad fod Non yn lleian (yn yr ystyr Catholig) oherwydd tebygrwydd ei henw â "nonna" y gair Lladin am lleian, gan anwybyddu enwau o wledydd Celtaidd yn llwyr. Ychwanegodd awduron Oes Fictoria y camsyniad fod yna ddau sant a elwid Non, un yn fam i Dewi a'r llall yn ddyn oedd yn teithio a chenhadu. Ond mae enwau llannau, eglwysi a ffynhonnau yn dystiolaeth iddi fod yn ferch weithgar, yn genhades ac yn deithiwr diflino.

Mae Capel Non ar lan Bae Sain Ffraid ym Mhenfro gyda'r bwthyn ble esgorodd ar Ddewi. Ffrydiodd ffynnon o'r tir ger y man ble bu iddi esgor. Erys yn ffynnon sanctaidd hyd heddiw.

Daeth y werin i gredu fod nifer o'i ffynhonnau yn gallu iachau. Credwyd fod dŵr ei ffynnon yn medru iacháu gwynegon, afiechydon y llygaid a chur pen. Cofnodwyd fod trigolion lleol yn parhau â'r arfer o daflu pinnau bach, darnau o bres a cherrig mân i'r ffynnon, fel offrwm, hyd at dechrau'r 19g. Ceir nifer o ffynhonnau a elwir Ffynnon Non ar draws de Cymru, Cernyw a Llydaw. Mae eglwysi Pelynt yng Nghernew a Bradstone yn Nyfnaint hefyd wedi'u cysegru iddi. Yn 1934 adeiladwyd capel Catholig wedi cysegru i Non ger y fan lle esgorodd ar Ddewi. Adeiladwyd y capel mewn dull tebyg i'r capeli cerrig cynharaf ac yn cynnwys cerrig a ddaeth yn wreiddiol o eglwysi ond a gasglwyd o adfeilion bythynnod a muriau yn yr ardal.

Mae nifer o draddodiadau Celtaidd paganaidd wedi eu hychwanegu at hanes Non gyda threiglad amser. Mae hi wedi uniaeithu gyda'r dduwies Geltaidd Dana ym meddwl a credoau'r werin. Priodolir rhinweddau Annonna, duwies Rhufeinig y cynhaeaf iddi hi. Wrth i Grisnogaeth ledu dros Ewrop llenwid safle'r dduwiesau hyn gan Ann, mamgu Iesu, ond glynodd y Celtiaid at eu santes brodorol.

•  
  Beddrod Non yn Eglwys y plwyf, Dirinonn
•  
  Ffenestr liw yn dangos Non yn cyrraedd Llydaw, o Gymru
•  
  Eglwys y Santes Non, Dirinonn
•  
  Clawr y ddrama firagl Buhez Santez Nonn, mewn Llydaweg
•  
  Y ffenest liw llawn, yng Nghapel Non, Sir Benfro

Rhestr Wicidata:

#	Eglwys neu Gymuned	Delwedd	Cyfesurynnau	Lleoliad	Wicidata
1	Bae Santes Non		51°52′16″N 5°15′58″W / 51.871°N 5.266°W / 51.871; -5.266	Sir Benfro	Q24666070
2	Capel y Santes Non		51°52′20″N 5°16′08″W / 51.872196°N 5.2688105°W / 51.872196; -5.2688105	Sir Benfro	Q5073091
3	Church of St Nonna		50°36′20″N 4°17′22″W / 50.6056°N 4.28944°W / 50.6056; -4.28944	Bradstone	Q5117665
4	Church of St Nonna		50°22′04″N 4°31′41″W / 50.3679°N 4.52796°W / 50.3679; -4.52796	Pluw Nennys	Q17529394
5	Church of St Nun		50°17′55″N 4°53′59″W / 50.298553°N 4.899602°W / 50.298553; -4.899602	Grampound with Creed	Q26436923
6	Eglwys Santes Non		52°13′13″N 4°13′50″W / 52.220289°N 4.230496°W / 52.220289; -4.230496	Ciliau Aeron	Q29488505
7	Eglwys Santes Non, Llanycefn		51°52′45″N 4°46′03″W / 51.879272°N 4.767612°W / 51.879272; -4.767612	Maenclochog	Q28852330
8	Eglwys y Santes Non		51°45′21″N 4°07′01″W / 51.7559°N 4.11705°W / 51.7559; -4.11705	Llan-non	Q17743094
9	Eglwys y Santes Nonna, Altarnun		50°36′17″N 4°30′46″W / 50.604608°N 4.512809°W / 50.604608; -4.512809	Altarnun	Q7594983
10	Ffynnon y Santes Non		51°52′21″N 5°16′06″W / 51.8724°N 5.26841°W / 51.8724; -5.26841	Tyddewi a Chlos y Gadeirlan	Q17743367
11	Llan-non		51°45′18″N 4°07′03″W / 51.7551°N 4.1175°W / 51.7551; -4.1175	Sir Gaerfyrddin	Q6661651
12	Llan-non		52°16′57″N 4°10′44″W / 52.2825°N 4.17902°W / 52.2825; -4.17902	Ceredigion	Q6661685

• Dylid darllen yr erthygl hon yng nghyd-destun yr erthygl Santesau Celtaidd 388-680.

• D. Simon Evans (gol.), Buched Dewi (Caerdydd, 1959).