کڵێسای بەرزبوونەوە، ئورشەلیم: مەزارگەیەک لە ئورشەلیم

بەشێکە لە کۆمپلێکسێکی گەورەتر کە پێکھاتووە لە کڵێسا و خانەقایەکی مەسیحی، پاشان مزگەوتێکی ئیسلامی، دەکەوێتە شوێنێک کە بە شێوەیەکی نەریتی باوەڕیان وایە ئەو شوێنە زەمینییەیە کە عیسا دوای زیندووبوونەوەی تێیدا بەرزبووەوە بۆ ئاسمان. تەختەیەکی بەرد لەخۆدەگرێت کە پێدەچێت یەکێک لە شوێنپێیەکانی لەخۆبگرێت.

کەنیسەی بەرزبوونەوە
شوێنی بەرزبوونەوە
ئایین
پەیوەندییەکان	ئیسلام، مەسیحییەت
ناوچە	توڕ
Ecclesiastical or organizational status	لەژێر دەسەڵاتی ئیسلامیدا
شوێن
شوێن	توڕ، چیای زەیتوون، ئورشەلیم
تەلارسازی
ستایلی تەلارسازی	تەلارسازی ڕۆمانی
تەواوکردن	یەکەم کڵێسا لە ساڵی ٣٩٠ زایینی، کڵێسای ئێستا ساڵی ١١٥٠

بنەچە و نەریتەکان

نزیکەی ٣٠٠ ساڵ دوای بەرزبوونەوەی عیسا، مەسیحییەکانی سەرەتایی دەستیان کرد بە کۆبوونەوە بە نھێنی بۆ یادکردنەوەی لە کڵێسایەکی بچووکی دەشکەوت لەسەر چیای زەیتوون. دەرکردنی فەرمانی میلانۆ لەلایەن ئیمپراتۆری ڕۆمانی کۆنستانتینی مەزن لە ساڵی ٣١٣دا وای کرد مەسیحییەکان بتوانن بە ئاشکرا پەرستن بکەن بەبێ ترس لە گۆشەگیری حکوومەت. تا کاتی گەشتەکانی زیارەتکار ئێگێریا بۆ قودس لە ساڵی ٣٨٤، شوێنی ڕێزگرتنەکە گواسترابووەوە بۆ شوێنی ئێستا، لە ئەشکەوتەکەوە بەرەو سەرەوە، کە یەکخراو بوو بە کەنیسەی قوستەنتینیی ئێلیۆنا، کە تا ئەو کاتە تەنھا بۆ عیسا تەرخانکرابوو فێرکارییەکان سەبارەت بە چاکە و خراپە ئێگێریا لە «گردێکی کراوە» لە نزیک ئەشکەوتەکە شاھیدی ئاھەنگی بەرزبوونەوە بوو. یەکەم کڵێسا لەوێ چەند ساڵێک دواتر، کاتێک پێش ساڵی ٣٩٢، لەلایەن خانمێکی بنەماڵەی ئیمپراتۆرییەوە بە ناوی پۆیمێنیا دروست کرا. دواتر ئەفسانەیەک ھۆکاری کڵێساکە دەگەڕێنێتەوە بۆ سانت ھێلێنا، دایکی کۆنستانتینی مەزن. ئەفسانە باس لەوە دەکات کە لە کاتی زیارەتی سانت ھێلێنا بۆ خاکی پیرۆز لە نێوان ساڵانی ٣٢٦ بۆ ٣٢٨، دوو پەڵەی لەسەر چیای زەیتوون دەستنیشان کردووە کە پەیوەندییان بە ژیانی عیساوە ھەیە - شوێنی بەرزبوونەوەی عیسا، و گرۆتۆیەک کە پەیوەندی بە فێرکردنی نوێژی لۆردەوە ھەیە و کە لە گەڕانەوەی بۆ ڕۆما، فەرمانی دروستکردنی دوو پیرۆزگای لەم شوێنانەدا.

کڵێسای سەدەی ١٢

بۆ جاری دووەم لەلایەن خاچھەڵگرەکانەوە لە سەدەی ١٢دا ئاوەدانکرایەوە. ئەم کەنیسەی کۆتایییە لەلایەن سوپاکانی سەلاحەدین وێرانکرا، تەنھا دیوارێکی ھەشتگۆشەیی دەرەوەی ١٢x١٢ مەتری بەشێکی تەواو بەجێھێشت کە دەوری مەزارێکی ناوەوەی ٣x٣ مەتری داوە، کە ھەروەھا ھەشتگۆشە، پێی دەوترێت شەھیدبوون. ئەم پێکھاتەیە تا ئەمڕۆش وەستاوە، بە شێوەیەک کە بەشێکی گۆڕاوە لە سەردەمی دوای داگیرکردنی قودس لەلایەن سەلاحەدین لە ساڵی ١١٨٧.

گۆڕانکارییەکانی موسڵمانان لە ساڵی ١١٨٧ەوە

دوای ڕووخانی قودس لە ساڵی ١١٨٧، کڵێسا و خانەقا وێرانبووەکە لەلایەن مەسیحییەکانەوە جێھێڵدرا، کە لە عەکا نیشتەجێ بوون. لەم ماوەیەدا سەلاحەدین ئەییوبی چیای زەیتوونی دامەزراند وەک وەقفێک کە بە دوو شێخ سپێردرابوو بە ناوەکانی (سالح وەلییەدین و دەبوو حەسەن ھەکاری). ئەم وەقفە (ئەمانەتی ئیسلامی) لە بەڵگەنامەیەکدا تۆمارکراوە کە لە ڕێکەوتی ٢٠ی تشرینی یەکەمی ١١٨٨ نووسراوە. کەنیسە گۆڕدرا بۆ مزگەوت، و میحرابێکی تێدا دانرا. لەبەر ئەوەی زۆرینەی ڕەھای زیارەتکارانی شوێنەکە مەسیحی بوون، وەک ئاماژەیەک بۆ سازان و نیازپاکی سەلاحەدین فەرمانی دا، دوای دوو ساڵ، دووەم مزگەوت لە نزیکەوە بۆ پەرستنی موسڵمانان دروست بکرێت لەکاتێکدا مەسیحییەکان بەردەوام بوون لە سەردانی کەنیسە سەرەکییەکە. ھەروەھا لە دەوروبەری ئەم کاتەدا کۆمپلێکسەکە بە تاوەر و دیوار قەڵادار کرا و لەلایەن چاودێرەوە پاسەوانی دەکرا. مەزارگەکە و پێکھاتەکانی دەوروبەری لە ماوەی ٣٠٠ ساڵی داھاتوودا قۆناغەکانی بەکارنەھێنان و تێکچوونیان بەخۆیەوە بینی. تا سەدەی پازدەھەم، بەشی ڕۆژھەڵاتی وێرانکراوی دیواری دەرەوەی ھەشتگۆشەیی بە دیوارێکی دابەشکەر لە بەشەکانی دیکە جیاکرایەوە و خانووی جووتیاران و ئەستێرەخانەکانی ئاژەڵان داگیرکرابوو. ھەرچەندە ھێشتا لەژێر دەسەڵاتی وەقفی ئیسلامی قودسدابوو، بەڵام لە ئێستادا ئەو مزگەوتە گۆڕاوە بەڕووی سەردانیکەرانی ھەموو ئایینەکاندا دەکرێتەوە، بە پارەیەکی ناوەکی.

پێکھاتەی سەرەکی کەنیسە لە سەردەمی خاچھەڵگرەکانەوەیە، قوبە بەردەکە و تەپڵی ھەشتگۆشەی کە لەسەری وەستاوە زیادکردنی موسڵمانن. دیوارەکانی دەرەوە بە کەوانە و ستوونی مەڕمەڕ ڕازێنراونەتەوە. دەرگای چوونە ژوورەوە لە ڕۆژاواوەیە، ناوەوەی کەنیسەکە لە میحرابێک پێکھاتووە کە ئاماژەیە بۆ ئاراستەی مەککە لە دیواری باشوور. لەسەر زەوییەکە لەناو چوارچێوەیەکی بەرددا، تەختەیەکی بەرد ھەیە کە پێی دەوترێت «بەردی بەرزبوونەوە».

بەردی بەرزبوونەوە

ھەشتگۆشەیی دەوری بەردی بەرزبوونەوەی داوە، دەوترێت شوێنپێی ڕاستی مەسیحی تێدایە، ئەو بەشەی کە شوێنپێی چەپی لەسەرە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا بردراوە بۆ مزگەوتی ئەقسا. دڵسۆزەکان پێیان وایە کە ئەو کاریگەرییە لەکاتێکدا دروست بووە کە عیسا بەرزبووەوە بۆ ئاسمان و ڕێزی لێدەگیرێت وەک دوا خاڵ لەسەر زەوی کە مەسیحی جەستەدار دەستی لێداوە.

قەشەی فرانک ئارکولف دەنووسێت دەربارەی «شوێنپێی مەسیح، کە بە ڕوونی لە تۆزدا سەرسام بووە»، کە لە ساڵی ٦٨٠ی زایینی.

کریپتی ناشتن لەلایەن سێ ئایینی یەکتاپەرستی جیاوازەوە ڕێزی لێدەگیرێت، ھەرچەندە بۆچوون لەسەر داگیرکەرەکە جیاوازە. جوولەکەکان پێیان وایە کە پێغەمبەری سەدەی حەوتەمی پێش زایین ھولدای تێدایە، مەسیحییەکان پێیان وایە گۆڕی پیرۆزی سەدەی پێنجەمی پێلاجیای لەشفرۆشە یان تەوبەکار، یەکێکە لە سێ پیرۆز کە ھەموویان بە پێلاجیای ئەنتیکە ناسراون لەکاتێکدا موسڵمانان پێیان وایە کە عارف و وەلی سۆفی سەدەی ھەشتەم، ڕابیعەی عەدەوییە لەوێ نێژراوە.شایەتحاڵێکی سەدەی نۆزدەھەم بە ناوی ڕابی یەھۆسف شوارتز باس لەوە دەکات کە چۆن پەرستیارانی ھەر سێ ئایینەکە لە گۆڕەکەدا لە تەنیشت یەکەوە نوێژیان دەکرد.

ئەوەی لە نەریتە جیاوازەکاندا ھاوبەشن ئەوەیە کە ھەر سێ ڕاوبۆچوون ڕێزدارەکە ژنن و ھەم مەسیحی و ھەم جوولەکە لە مێژە داب و نەریتیان ھەبووە کە بەناو بۆشایی تەسکی نێوان گۆڕ و دیوارەکەدا بڕۆن مەسیحییەکان پێیان وابوو کە گوناھباران ناتوانن ئەو ئەرکە ئەنجام بدەن و دەتوانرێت بەم شێوەیە بناسرێنەوە و ئەو جوولەکانەی کە توانیویانە حەوت جار بە دەوری گۆڕەکەدا بڕۆن، چاوەڕوانی لێخۆشبوون لە ھەموو گوناھەکان و خۆشگوزەرانی بوون.

لە نەریتی موسڵماناندا

بەرھەمی پڕوپاگەندەی دژە جەنگی خاچھەڵگر لە ناوەڕاستی سەدەی ١٤دا ("وروژاندنی خۆشەویستی بۆ سەردانی قودس و سوریا") نزیکەی (٥١–١٣٥٠) شوێنی مردنی ڕابیعەی عەدەوییە لە دەوروبەری ساڵی ٧٨٠ز و لەم ئەشکەوتەدا بەخاک سپێردراوە. مێژوونووسانی دیکە، وەک ئەلحەراوی و یەعقوت شوێنی گۆڕی ڕەبیعە لە زێدی خۆی لە بەسرە دەدۆزنەوە، و گۆڕی چیای زەیتوون دەگەڕێننەوە بۆ ڕەبیعەیەکی دیکە، کە ھاوسەری سۆفییەک بووە. کۆتایی خاچھەڵگران و سەرەتای سەردەمی ئەییووبییەکان بە ئەحمەد ئیبن ئەبو ئەلھواری ناودەبرێن. ھێشتا نەریتێکی دیکەی موسڵمانان گۆڕەکە دەگەڕێنێتەوە بۆ ڕەحیبە بنت حەسن، ژنێک کە ھیچی لەسەر نەزانراوە.

نەریتی مەسییحییەکان

«ژیانی پیرۆز پێلاجیای لەشفرۆش»، ژیانی دەروێش و تەوبەکارێکی ئەفسانەیی سەدەی چوارەم یان پێنجەمی مەسیحی، پیرۆز پێلاجیای ئەنتیکە، وای کردووە «خانەیەک لەسەر چیای زەیتوون بۆ خۆی دروست بکات»، کە تێیدا ژیانێکی پیرۆزی ژیاوە بە لەبەرکردنی جلی دەروێش.زاھیدێکی توند بوو، چەند ساڵێک دواتر کۆچی دوایی کرد، و باوکە پیرۆزەکان تەرمی ئەویان ھەڵگرت بۆ ناشتنی. نەریتی مەسیحی خانە و گۆڕەکەی لە شوێنی زەوییە دادەنێت، کە لە باشووری ڕۆژاواوە تەنیشت کەنیسەی پێشووی بەرزبوونەوە.

زۆربەی زیارەتکارە مەسیحییەکانی ڕۆژاوای سەدەی ١٤ ڕێزیان لە گۆڕەکە دەگرت وەک گۆڕەکەی سانت مریەمی میسری، ھەرچەندە نەریتی پێلاجیاش بەردەوام بوو.

نەریتی جوولەکەکان

نەریتی جوولەکەکان کە دەگەڕێننەوە بۆ گۆڕەکە بۆ پێغەمبەرە حولدا لە ساڵی ١٣٢٢ بەدواوە تۆمارکراوە، لە ئیستۆری ھاپەرھی دەست پێدەکات، بیروباوەڕێک کە تا ئەمڕۆش ھەبووە، ھەرچەندە تۆسەفتای سەدەی دووەم گۆڕی حولدا لە ناو شاری قودسدا دادەنێت، ناسینەوەی گۆڕی چیای زەیتوون لە سەردەمی مۆدێرنیشدا کێبڕکێی لەسەر کراوە.

کریپتی ناشتن

کریپتەکە دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی مزگەوتەکە، و بە پلیکانێک بەستراوەتەوە پێیەوە، و خانەکە بەرامبەر دەرگای چوونە ژوورەوە کەوتووە. لە لای ڕاستی دەروازەی چوونە ژوورەوە، لە لای باشوور، سینۆتاف یان تابوت لەناو شوێنێکدا وەستاوە.

•  دەروازەی مەسیحییەت
•  دەروازەی کڵێسا