مانگ لە خەیاڵی زانستیدا

مانگ لانیکەم لە بەرهەمەکانی نووسەرانی یۆنانی کۆن ئەنتۆنیۆس دیۆجینێس و لوسیانی سامۆساتاوە تا ئێستا شوێنێک بووە لە چیرۆکە خەیاڵییەکان، یەکەمیان کتێبی (The Wonderful Things Beyond Thule) کارێکی ئەدەبی لە دەستچوو و مێژووی ڕاستەقینەی دووەمیان لە سەدەی دووەمی زایینیەوە تەنزێکە لە چیرۆکە خەیاڵییەکانی گەشتیاراندا هەبووە. تا ئەو کاتەی ڕۆمانی سۆمنیۆمی یۆهانس کەپلەر لە دوای مردنی لە ساڵی ١٦٣٤دا بڵاوکرایەوە، بابەتی گەشتکردن بۆ سەر مانگ لە چیرۆکە خەیاڵییەکان مامەڵەیەکی جددی لەگەڵدا کرا. بە بنیاتنانی بیرکردنەوەکانی کەپلەر، و گریمانە هاوشێوەکانی فرانسیس بیکۆن سەبارەت بە فڕین بۆ سەر مانگ لە بەرهەمەکەیدا لە ساڵی ١٦٢٧دا (سیلڤا سیلڤاریۆم) ، فرانسیس گۆدوین لە ڕۆمانی پیاوی مانگدا لە ساڵی ١٦٣٨دا بیرۆکەکەی فراوانتر کرد. لە سەدەکانی دواتردا، ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران بەرهەمی جددی یان تەنزئامێزیان نووسی کە گەشتەکانیان بۆ سەر مانگ نیشان دەدا، لەوانە ڕۆمانی مێژووی کۆمیدی دەوڵەتان و ئیمپراتۆریەتەکانی مانگ لەلایەن سیرانۆ دی بێرجێراکەوە کە لە دوای مردنی لە ساڵی ١٦٥٧ بڵاوکرایەوە، ڕۆمانی چەسپێنەر دانیال دیفۆ لە ساڵی ١٧٠٥ چەسپێنەر ، کورتە چیرۆکی " سەرگەرمی بێهاوتای یەک هانس پفال "ی ئێدگار ئالان پۆ لە ساڵی ١٨٣٥، زنجیرە ڕۆژنامەی ١٨٣٥ بە ناوی " فێڵی مانگی گەورە " لە نووسینی ڕیچارد ئادەمز لۆک، ڕۆمانی ساڵی ١٨٦٥ی جوڵس ڤێرن لە زەویەوە بۆ مانگ و... ڕۆمانی یەکەم پیاوان لە مانگدا لە ساڵی ١٩٠١ی ئێچ جی وێڵز . ڕۆمانی مانگی هەنگوینی لە بۆشایی ئاسماندا لە ساڵی ١٩٠١ی جۆرج گریفیت لەسەر مانگ ڕوودەدات و ڕەنگە یەکەم وێناکردنی عەزی بۆشایی ئاسمان بێت لە چیرۆکی خەیاڵیدا.

 

تا بەشی کۆتایی ساڵانی ١٨٠٠، ڕوون بووەوە کە مانگ بێبەش بووە لە ژیان و هیچ ژیانەکی لەسەر نەبووە، ئەمەش وایکردووە وێناکردنی فۆرمەکانی ژیانی مانگ و کۆمەڵگاکان باوەڕپێکراوی نەبێت. یەکێک لە دەرئەنجامەکانی ئەمەش ئەوە بوو کە دانانی چیرۆکەکان لەسەر مەریخ بەراورد بەوە لە ناوبانگدا زیاتر بوو. ژمارەیەک نووسەر بە دانانی ژیانی مانگ لە ژێر ڕووی مانگدا، لەوانە وێڵز لە کتێبی یەکەم پیاوەکانی مانگدا کە پێشتر باسمان کرد و ئێدگار ڕایس بورۆس لە ڕۆمانی خزمەتکاری مانگ لە ساڵی ١٩٢٦دا، ئەو پرسە دەورە دەدەن. هەندێکی تر ژیانی مانگ لە ڕابردوودا قەتیس دەکەن، یان پاشماوەی شارستانیەتێکی مانگ وێنا دەکەن کە لەو کاتەوە لەناوچووە وەک لە زنجیرەی " نامەکان لە هەسارەکانەوە " ی لاچج-شیرما ، ڕۆمانی جنۆکەی گای تایرل لە ساڵی ١٨٩٥ی ئێدگار فۆسێت و مانگی هەنگوینی لە بۆشایی ئاسمان کە پێشتر باسمان کرد، یان بە گەشتکردنی کات بۆ ڕابردوو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ژیانی مانگ وەک لە کورتە چیرۆکی " سەردەمی مانگ " لە ساڵی ١٩٣٢. لەلایەن جاک ویلیامسۆنەوە، هەروەها هەندێک لە بەرهەمەکان ژیانی مانگ تەنها لە دیوی دووری مانگ دادەنێن .

ئەو ژیانەی کە لەسەر مانگ وێنا کراوە قەبارەکەی جیاوازە لە نەرمەلۆکە زیرەکەکانی کورتە چیرۆکی " کریسالیسی مانگی "ی ساڵی ١٩٣١ ی ڕیمۆند ز . فیلمی "فێڵی مانگی گەورە" مرۆڤدۆستەکانی هاوشێوەی شەمشەمەکوێرەی تێدایە، کە بە گوتەی نووسەرەکەی ڕیچارد ئادەمز لۆک مەبەست لێی تەنزکردن بووە لەو باوەڕە باوەی ئەوکاتەی کە مانگ شوێنی شارستانییەتە پێشکەوتووەکانە. سەرەتاییترین وێناکردنی ژیان لەسەر مانگ لە مێژووی ڕاستەقینەی لوسیەندا، کەروێشکی ئەسپ سێ سەر و باڵندەی سەوزەیی لەخۆگرتبوو. نزیک لای مانگ لە سۆمنیۆمی کەپلەردا سەرەتاییترین ژیانی مانگی هاوشێوەی مرۆڤ لە چیرۆکە خەیاڵییەکاندا نیشتەجێیە، لە کاتێکدا دیوی دووری بوونەوەرە مارەییەکان نیشتەجێن، بە پشتبەستن بە ڕەچاوکردنی بایۆلۆجی دەرەکی، کەپلەر گونجانی لەگەڵ خولی مانگانەی شەو و ڕۆژ لەسەر مانگ بۆ هەردووکیان دابین کرد، کورتە چیرۆکی " جادووگەری دۆڵی خەونەکان " لە ساڵی ١٩٣٨ لە نووسینی ڕیمۆند ز. ئەرکی سەرەکی فیلمی ئەپۆلۆ ١٨ لە ساڵی ٢٠١١ پڕۆژەیەکی نهێنییە بۆ لێکۆڵینەوە لە ژیانی نامۆ لە شێوەی (بەردی مانگدا) .

 

دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم، چەندین بەرهەمی ئەدەبی دەرکەوتن کە دیدگای نووسەرانی زانستی خەیاڵی بۆ یەکەم نیشتنەوەی مانگ نیشان دەدا کە تێروانیانی دەربارەی خەیاڵیە زاسنتیەکان زیاتر روون دەکا، لەنێو ئەمانەدا کورتە چیرۆکی " ئەو پیاوەی مانگی فرۆشت "ی ڕۆبەرت ئەی هاینلاین لە ساڵی ١٩٥٠دا کە باس لە خاوەنکارێک دەکات کە هەوڵی دارایی ئەو هەوڵە دەدات کەهەیە، ڕۆمانی لێستەر دێل ڕی لە ساڵی ١٩٥٦دا بەناوی (Mission to the Moon) و ڕۆمانی پیێر بۆل لە ساڵی ١٩٦٤ی (گاردن ئۆن مانگ) کە یەکەم نیشتنەوەی مانگ لەلایەن ژاپۆنەوە و بە مەبەست گەشتێکی یەکلایەنە بەجۆرێک کە پێویست ناکات هیچ شێوازێک بۆ گەڕانەوەی ئاسمانییەکان بۆ سەر زەوی دابڕێژرێت. یەکێک لە دوا چیرۆکەکانی لەو جۆرە ڕۆمانی (هەڵکردن لە مانگ) بوو لەلایەن (ویلیام ئێف تەمپڵەوە) لە ساڵی ١٩٦٦ دوای یەکەم نیشتنەوەی ڕاستەقینەی مانگ لەلایەن ئەپۆلۆ ١١ لە ساڵی ١٩٦٩.

هەروەها یەکەم نیشتنەوەی خەیاڵی لە مانگدا لەم سەردەمەدا لە فیلمدا دەرکەوت. نموونەی فیلمەکە بریتین لە فیلمی (Destination Moon) لە ساڵی ١٩٥٠ کە یەکەم نیشتنەوەی مانگ وەک کارێکی کەرتی تایبەت پێشبینی دەکات و فیلمی (Countdown) لە ساڵی ١٩٦٨ کە بیرۆکەی خێراتر گەیشتن بە مانگ بەکاردەهێنێتەوە بە چاوەڕوانی نەکردن تا گەشتێکی گەڕانەوە لە باخچەی سەر مانگەوە دەتوانرێت ئەنجام بدرێت .

 

نموونەیەکی سەرەتایی لە کۆلۆنیکردنی مانگ لە سێبەری مانگی نووسەری پۆلەندی جێرزی زورلاوسکی دایە کە لە نێوان ساڵانی ١٩٠١ و ١٩١١ نووسراوە، للەوێدا کۆلۆنییەکی بچووک لەلایەن ڕزگاربووانی پارتی گەڕانی مارۆنکراوەوە دامەزراوە. کۆلۆنیالیزەکردنی مانگ لە زنجیرەی (جۆ کێنمۆری) ساڵانی ١٩٥٠ی مۆرای لینستەردا وێنا کراوە کە بە ڕۆمانی پلاتفۆرمی بۆشایی ئاسمان دەستی پێکردووە، ڕۆمانی کچە پەچەی لاری نیڤن لە ساڵی ١٩٨٠ و ڕۆمانی فارسید کانۆن لە ساڵی ١٩٨٨ی ڕۆجەر ماکبراید ئالن و چەندانی تر. کۆلۆنیەکانی مانگ هەندێک جار دوا پەناگەی مرۆڤایەتین کاتێک زەوی جێگەی نیشتەجێبوون نەماوە، وەک لە کورتە چیرۆکی " ئەگەر تۆ لەبیرم بچێت، ئای زەوی " لە ساڵی ١٩٥١ی ئارسەر سی تۆوی مانگ کە زەوی بەهۆی نانۆتەکنەلۆژیایەکی نامۆ لە خودی مانگەوە لەناو دەچێت.

دانیشتوانی کۆلۆنیەکانی مانگ زۆرجار بەدوای سەربەخۆیی لە زەویدا دەگەڕێن. ڕۆمانی لەدایکبوونی کۆماری نوێ لە ساڵی ١٩٣١ لە نووسینی جاک ویلیامسۆن و مایڵز ج . لە ڕۆمانی هاینلاین لە ساڵی ١٩٦٦ دا مانگ خاتوونێکی توند و تیژە، دیلەکانی کۆلۆنییەکی سزادان لەسەر مانگ ڕاپەڕین دەکەن، لە ڕۆمانی (Moonwar) لە ساڵی ١٩٩٧ لە نووسینی بێن بۆڤا (بەشێک لە زنجیرەی Grand Tour ی خۆی )، ئەو پێشنیازە لەلایەن زەویەوە ڕەتدەکرێتەوە بە پاساوی ئەوەی مانگ خۆبژێو نییە بەڵکو پشت بە سەرچاوە هاوردەکراوەکان لە زەویەوە دەبەستێت. هەروەها کۆلۆنیەکانی مانگ لە چەندین کاردا وەک بنکەی سەربازی بەکاردەهێنرێن. ڕۆمانی کەشتی موشەکی گالیلۆی لە ساڵی ١٩٤٧ - کە مانگی مەبەست کە پێشتر باسمان کرد بە شێوەیەکی شل بنەمای لەسەر بووە - دۆزینەوەی کۆلۆنییەکی نهێنی ئەڵمانی نازی لەسەر مانگ نیشان دەدات لەگەڵ گەیشتنی ئەو شوێنەی کە تا ئێستا وا بیردەکرایەوە یەکەم نیشتنەوەی مانگانە بێت کە تیمەکانی تێدابوو.

پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و حوکمڕانی کۆلۆنیەکانی مانگی خەیاڵی جیاوازە، ڕۆمانی مانگ خاتوونێکی توند و تیژە کە پێشتر باسمان کرد لە نووسینی هاینلاین و ڕۆمانی ئەو پشیلە کە بە دیوارەکاندا دەڕوات لە ساڵی ١٩٨٥دا، کۆمەڵگا مانگییەکان نیشان دەدەن کە لەسەر بنەمای ئایدیاڵە ئازادیخوازەکانی وەک سەرمایەداریی لایسەز فەیر دامەزراوە، لە کاتێکدا ڕۆمانی کەناری پۆڵا لە ساڵی ١٩٩٢ لە نووسینی جۆن ڤارلی پۆستێک نیشان دەدات -کۆمەڵگەی دوای کەمی کە دەسەڵاتی ناوەندی هەم کار بۆ هەموو ئەوانەی ئارەزووی کارکردن دەکەن و هەم دەستڕاگەیشتن بە پێداویستییەکانی وەک هەوا، خۆراک و گەرمکەرەوە گەرەنتی دەکات. لە سێبەری ڕۆمانی نانسی هۆڵدەر لە ساڵانی ١٩٩٨-٢٠٠٠ کە لە (شەش خێزانەکەوە) دەستی پێکردووە، خێزانە تاوانکارییە ڕێکخراوەکان کێبڕکێ دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردن. مانگ شوێنێکی گەشتیارییە لە ڕۆمانی کلارک کە لە ساڵی ١٩٦١دا نووسیویەتی ، کەوتنی مۆندست . یەکەم کۆلۆنی هەمیشەیی مانگی لەگەڵ نەخۆشییە کۆمەڵایەتییەکانی وەک ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان لە کورتە چیرۆکی " لونا ١ "ی ساڵی لە نووسینی ئێرنست واڵتەر ئێچ نموونەی ڕەچاوکردنی کاریگەرییە ئەگەرییەکانی کەمبوونەوەی هێزی کێشکردنی مانگ لەسەر زاوزێی مرۆڤ و گەشەکردنی منداڵ . کۆلۆنی مانگ لە ڕۆمانی (دابەزینی مانگ) لە ساڵی ١٩٩١ لە نووسینی ئالن ستیل لەلایەن کرێکارانی دەستیەوە نیشتەجێیە کە خەریکی کانگاکانی بۆشایی ئاسمانن بۆ دەرهێنانی سەرچاوەکان لە ڕووی مانگەوە.

•  دەروازەی ڕۆمانەکان