بڵاوبوونەوەی ئیسلام لەناو کورددا

کورد نەتەوەیەک بوو لە نێوان ئیمپراتۆریەتی بیزەنتین وفارسدا دابەش بوو کاتێک ئیسلام بۆ یەکەمجار دەرکەوت. جابان کوردی و کوڕەکەی مەیمونی کوردی یەکەمین کورد بوون کە موسڵمان بوونو حەلیل کوردی ئەس-سممانی یەکێک بوو لە یەکەم تابعینەکان کورد.بەڵام گۆڕینی بەکۆمەڵی کورد بۆ ئیسلام تا سەردەمی عومەر کوڕی خەتاب، خەلیفەی دووەمی خەلافەتی رەشیدون لە نێوان ساڵانی ٦٣٤-٦٤٤دا ڕووی نەدا. کورد بۆ یەکەمجار لە کاتی داگیرکردنی میزۆپۆتامیای عەرەبەکان لە ساڵی ٦٣٧ بەرکەوتەی لەگەڵ سوپای عەرەبی هات، هۆزە کوردەکان توخمێکی گرنگ بوون لە ئیمپراتۆریەتی ساسانیدا، و لە سەرەتادا پشتیوانییەکی بەهێزیان پێدا لەکاتێکدا هەوڵی بەرگەگرتنی سوپای موسڵمانان دەدا، لە نێوان ساڵانی ٦٣٩ - ٦٤٤، کاتێک ڕوون بووەوە کە ئیمپراتۆریەتەکە دەڕوخێت، سەرۆکەکانی کورد یەک بە یەک ملکەچی سوپای عەرەبی و ئایینی نوێ بوون. ئەمڕۆ زۆرینەی کورد موسوڵمانانی سوننەن، کەمینەکانی عەلەوی و شیعەش هەن. کوردە موسڵمانە سوننەکان زیاتر شافیعی و حەنەفین.

پاشماوەی شیعرێکی کوردی سەدەی حەوتەم، کە لەسەر پارچەیەک پێستی ئاسک بە ڕێنووسی پەهلەوی نووسراوە، لە دەوروبەری شاری سلێمانی، کە باس لە یەکەم ڕووداوەکانی فەتحی ئیسلامی کوردستان دەکات:

ئەبووحەنیفە دینەوەری یەکێک بووە لە یەکەم زانایانی موسڵمان کە لە مێژوو و مرۆڤناسی کوردی خوێندووە و دەوترێت کورد بووە. بەسامی کوردی (سەدەی ٩)، عەبدولسەمەدی بابەک (٩٧٢-١٠١٩)، عەلی حەریری (١٠٠٩-١٠٧٩) یەکەم شاعیر و نووسەری ئیسلامی کورد بوون. فەخرون نیسا (١٠٩١-١١٧٩) یەکەم ژنە زانا و فەرموودەناس و خۆشنووسی ئیسلامی کورد بوو. ئەبوو فیدا (کراتەر) لە مانگدا بەناوی جوگرافیناس و مێژوونووسی ئیسلامی کورد ئەبوو فیدا (١٢٧٣-١٣٣١) ناونراوە.

مزگەوتی مێنوچەهر، یەکەم مزگەوتی سنوورەکانی ئێستای تورکیایە، لە ساڵی ١٠٧٢ لەلایەن میرنیشینی کوردی سوننە موسڵمانان شەدادیدەوە دروستکراوە.

 

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئیسلام لە کوردستان، شێوازێکی نوێی شارستانیەت لە ناوچەکەدا دروست بوو. یەکێک لە زەمینەکانی ئەم شارستانیەتە نوێیە مەدرەسە بوو. یه‌كه‌م مه‌دره‌سه‌ی كوردی له‌ ده‌وروبه‌ری ساڵانی 950 له‌ شاری هه‌مه‌دان له‌ كوردستانی ئێران دروست بوو. بەڵام سەڵاحەدین دۆخی پەروەردەیی مەدرەسەکانی گۆڕی کە تەنیا زانستە ئیسلامییەکان تێیدا دەخوێندرانەوە، و لەوێ دەستی کرد بە وانەوتنەوە لە زۆر لقەکانی زانست، ئەمەش گرنگییەکی زیاتری بە وانەی کوردی دا.

ئەو وانانەی لە مەدرەسە کوردییەکاندا دەوترێنەوە بریتی بوون لە تەفسیری قورئان،فەرموودە، فیقه،لۆژیک، پەیڕەو، بیرکاری، فەلەکناسی، پزیشکی و فەلسەفە. زۆربەی ئەو كتێبانەی لە مەدرەسە كوردییەكان وەك كتێبی خوێندن بەكاردەهێنران، بە زمانی عەرەبی بوون، هەروەها لەلایەن پەروەردەكاران و شارەزایانەوە بۆ زمانی كوردی وەرگێڕدرابوون. واجبێک هەبوو کە لە هەر ماڵێکدا لانیکەم منداڵێک پێویستی پەروەردەکردنی لە مەدرەسەیەکدا هەبێت لە نێو کورددا.