Азбука Морзэ: спосаб перадачы тэксту двума сыгналамі

Азбука Морзэ была названая ў гонар Сэм’юэла Морзэ, аднаго з стваральнікаў тэлеграфа і гэтага коду.

Міжнародны код Морзэ ўзгадняе коды 26-ці асноўных лацінскіх літараў(en) a—z, арабскіх лічбаў і некаторых знакаў пунктуацыі і працэдурных словаў(d), якія перадаюцца праз пасьлядоўнасьць «кропак» і «працяжнікаў». Паколькі іншыя мовы могуць адрозьнівацца альфабэтамі ад лацінскага, у гэтых мовах прынятыя пашырэньні стандартнага коду Морзэ.

Кожны сымбаль (літара, лік, знак пунктуацыі) кадуецца ўнікальнай пасьлядоўнасьцю кропак і працяжнікаў. Пры перадачы інфармацыі працягласьць працяжніка прынятая роўнай трайной працягласьці кропкі. Пасьля кожнай кропкі ці працяжніка ідзе паўза, па даўжыні роўная кропцы. Працягласьць цішыні паміж сымбалямі ў слове роўная тром кропкам (аднаму працяжніку), а паміж словамі — сямі кропкам. Даўжыня кропкі зьяўляецца базавай адзінкай часу пры перадачы зьвестак.

Азбука Морзэ застаецца вельмі папулярнай сярод радыёаматараў. Хоць у большасьці краін дазволу на радыёперадачы для аматараў не патрэбна, у Беларусі аматарскае радыё падлягае ліцэнзаваньню.

Ужо ў пачатку XIX стагодзьдзя ў Эўропе экспэрымэнтавалі зь перадачай электрычных сыгналаў рознымі спосабамі: як з дапамогай статыкі, так і Вольтавага слупа. Пасьля адкрыцьця ў 1820 року Гансам Крыстыянам Эрстэдам электрамагнэтызму і ў 1824 Ўільямам Стэрджэнам электрамагніту пачаліся распрацоўкі ў галіне электрычнай тэлеграфіі. Першыя тэлеграфныя сыстэмы мелі адну іголку, што рабіла канструкцыю простай і надзейнай. Аднак хуткасьць перадачы была нізкай, бо прымач мусіў то паглядаць на іголку, то запісваць паведамленьне.

У ЗША маляр Сэм’юэл Морзэ, фізык Джозэф Гэнры і інжынэр Альфрэд Вэйл распрацавалі электрычны тэлеграф, які мог перадаваць натуральную мову электрычнымі імпульсамі і паўзамі. Прымач, атрымаўшы электрычны сыгнал, з дапамогай электрамагніту рухаў убок асадку па папяровай стужцы, якая падавалася ўперад гадзіньнікавым мэханізмам. Калі сыгнал спыняўся, спружына адводзіла асадку, і гэтая частка стужкі заставалася пустою.

 

Першую азбуку Морзэ прыдумаў прыкладна ў 1837 року. Пачаткова ён плянаваў кадаваць толькі лічбы, а літары расшыфроўваць праз даведнік шыфраў. Але ў 1840 року Альфрэд Вэйл дадаў у код літары і знакі прыпынку, пры гэтым ён улічыў частасьць выкарыстаньня літараў у ангельскай мове. Сымбалі складаліся з «кропак» і «працяжнікаў», і літары, якія сустракаліся найчасьцей, шыфраваліся карацейшымі іх спалучэньнямі. Упершыню гэты код быў выкарыстаны ў 1844 року і стаў называцца наземным, амэрыканскім або чыгуначным кодам Морзэ.

Неўзабаве карыстальнікі коду Морзэ заўважылі, што могуць самастойна адрозьніць кропкі ад працяжнікаў, а таму канструкцыя з шпулькай і паперай не спатрэбілася. Пазьней для лягчэйшага запамінаньня азбукі Морзэ прыдумалі мнэманічныя назвы для кожнай пасьлядоўнасьці кропак і працяжнікаў.

У 1848 року нямецкі журналіст Фрыдрых Клемэнс Герке значна дапрацаваў шыфр Морзэ, адкінуўшы гукі і паўзы рознай працягласьці, канчаткова пакінуўшы толькі кропкі і працяжнікі. Але найперш у ягоным варыянце, названым «Гамбурскай азбукай», былі ўдасканаленыя шыфры асобных сымбаляў і дадаліся коды для нямецкіх літараў з умляўтам ды літары ch. У 1851 року сыстэму Герке пачалі выкарыстоўваць у Нямеччыне і Аўстрыі.

У 1865 року менавіта на базе гэтага варыянту была распрацаваная Міжнародная азбука Морзэ. Для літараў o ды p коды ўзялі з сыстэмы Карла Аўгуста фон Штайнгайля, увялі новы код для літары j (у Герке яна не адрозьнівалася ад i), а таксама зьмянілі коды літараў x, y ды z. Такім чынам, ад арыгінальнай азбукі Морзэ ў міжнародным стандарце засталіся нязьменнымі толькі чатыры літары: e, h, k ды n.

З канца XIX стагодзьдзя азбука Морзэ стала паўсюдна ўжывацца для сувязі праз тэлеграфныя лініі, падводныя кабэлі і радыёапаратуру. У 1910 року вайскова-марскі флёт ЗША ўпершыню выпрабаваў перадачу азбукай Морзэ зь летака. Аднак тагачасныя перадатчыкі былі вялізарных памераў, таму шырока ўжываліся хіба на дырыжаблях. Так, у I сусьветную вайну цэпэліны з радыёперадатчыкамі выкарыстоўвалі для бамбаваньня і марской выведкі, аднак у цэлым авіяцыя мала карысталася радыёсувязьзю. Рэгулярна азбукай Морзэ ў паветры сталі карыстацца з сярэдзіны 1920-х рокаў. У 1928 року ўпершыню адным з удзельнікаў экіпажу пералёту між Каліфорніяй і Аўстраліяй стаў радыёапэратар, які зьвязваўся радыётэлеграфам з наземнымі станцыямі.

З 1930-х як вайсковыя, так і цывільныя пілёты мелі валодаць азбукай Морзэ. Гэтага патрабавала і разьвіцьцё вайсковай навукі: хуткія перамяшчэньні палявых арміяў патрабавалі эфэктыўнай сувязі, хутчэйшай, чым магчыма было пракласьці правадныя і тэлефонныя лініі. Асабліва гэта стала неабходным у II сусьветнай вайне, дзе радыётэлеграфія распаўсюдзілася таксама на караблях і самалётах, асабліва дальняга дзеяньня.

Да 1999 року азбука Морзэ служыла міжнародным стандартам пры марскіх ліхах, але ўрэшце наўзамен ёй прыйшла Глябальная марская сыстэма сувязі пры бедзтвах(d). Самае апошняе паведамленьне вайскова-марскіх сілаў Францыі азбукай Морзэ мела зьмест: «Перадаём усім. Гэта нашая апошняя перадача перад вечным маўчаньнем». У ЗША апошняе адасланае азбукай Морзэ паведамленьне 12 ліпеня 1999 року дублявала першае паведамленьне, адасланае самім Морзэ ў 1844 року: вось што чыніць бог — і скарот sk (канец сувязі).

Тое, што мы называем азбукай Морзэ, насамрэч значна адрозьніваецца ад варыянту, прапанаванага Альфрэдам Вэйлам і Сэм’юэлам Морзэ. Міжнародны, ці кантынэнтальны варыянт распрацаваў у 1848 року Фрыдрых Клемэнс Герке для Нямеччыны. Ён зьмяніў ці не палову альфабэту і ўсе лічбы. У 1865 року пасьля яшчэ адных невялікіх зьменаў у шыфраваньні літараў і поўнай перапрацоўкі лічбаў на Міжнародным тэлеграфным кангрэсе ў Парыжы быў створаны міжнародны стандарт, пазьней ухвалены Міжнародным зьвязам электрасувязі. Азбука Морзэ, тым ня меней, ужывалася ў наземнай тэлеграфіі ў ЗША і Канадзе і пачала называцца «Амэрыканскім кодам Морзэ». Аднак паўсюдна, у тым ліку ў марскіх водах Паўночнай Амэрыкі, стаў ужывацца міжнародны стандарт.

Найбольш папулярная міжнародная азбука Морзэ ў аматарскай радыёсувязі. Да 2003 року Міжнародны зьвяз электрасувязі вымагаў для ахвотных атрымаць радыёаматарскую ліцэнзію абавязковага валоданьня азбукай Морзэ. Пасьля таго, як на Міжнароднай канфэрэнцыі радыёсувязі гэтае патрабаваньне зрабілі добраахвотным, мноства краінаў сьвету больш не патрабуюць для атрыманьня ліцэнзіі валоданьня азбукай Морзэ.

Праз параўнальна невялікую хуткасьць перадачы словаў азбукай Морзэ былі прыдуманыя скароты для часта ўжываных фразаў(d): працэдурных словаў, Q-кодаў, скаротаў. Прыкладам, cq расшыфроўваецца як «шукаю вас» (хачу паразмаўляць з усімі, хто атрымаў мой сыгнал). Для зваротаў да асобаў ужываюцца скароты om (стары), yl (паненка), xyl («кабета»), yl або om — звароты да іншага апэратара (безуважна на іхні сапраўдны век), xyl ды таксама om (а не xym, як магло б падацца) пры звароце апэратара да свайго мужа ці жонкі. qth азначае «перадаю разьмяшчэньне» (калі патрэбна паведаміць сваё месцазнаходжаньне). Выкарыстаньне гэтых скаротаў дазваляе паразмаўляць нават носьбітам розных моваў.

Катэгорыя	Сымбаль	Шыфр
Літары	A, a	▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	B, b	▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	C, c	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	D, d	▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	E, e	▄  (зьвесткі)
Літары	F, f	▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	G, g	▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	H, h	▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	I, i	▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	J, j	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	K, k Працэдурнае слова для агульнага запрашэньня да перадачы	▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	L, l	▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	M, m	▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	N, n	▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	O, o	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	P, p	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	Q, q	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	R, r	▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	S, s	▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Літары	T, t	▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	U, u	▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	V, v	▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	W, w	▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	X, x	▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	Y, y	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Літары	Z, z	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Лічбы	0	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Лічбы	1	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Лічбы	2	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Лічбы	3	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Лічбы	4	▄ ▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Лічбы	5	▄ ▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Лічбы	6	▄▄▄ ▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Лічбы	7	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Лічбы	8	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Лічбы	9	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Кропка [.]	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Коска [,]	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Пытальнік [?]	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Апостраф [']	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Нестандартная пунктуацыя	Клічнік [!] kw дыграф	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Рыска або дроб [/] dn дыграф	▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Адкрытая дужка [(] kn дыграф Неафіцыйны знак для эксклюзіўнага запрашэньня да перадачы	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Закрытая дужка [)]	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Нестандартная пунктуацыя	Ампэрсанд [&] as дыграф Знак пачакаць	▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Двукроп’е [:]	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Нестандартная пунктуацыя	Кропка з коскай [;]	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Роўнасьць [=] bt дыграф Знак новага разьдзелу ці параграфу	▄▄▄ ▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Плюс [+] rn дыграф Знак новага паведамленьня ці старонкі	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Мінус або Злучок [-]	▄▄▄ ▄ ▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Нестандартная пунктуацыя	Падкрэсьліваньне [ _ ]	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Двукосьсе ["]	▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Нестандартная пунктуацыя	Сымбаль даляра [$] sx дыграф	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пунктуацыя	Камэрцыйны «эт» [@] ac дыграф	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Знакі	Канец работы sk дыграф	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Знакі	Памылка hh дыграф	▄ ▄ ▄ ▄ ▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Знакі	Агульнае запрашэньне да перадачы Выкарыстоўваецца і для літары K	▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Знакі	Сыгнал пачатку ct дыграф	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Знакі	Пачатак новага паведамленьня rn дыграф Разьдзяляе паведамленьні ці старонкі	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Знакі	Праверана Выкарыстоўваецца і для літары Ŝ	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Знакі	Чакаць Прапанавана выкарыстоўваць для ампэрсанда [&]	▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	À, à Таксама выкарыстоўваецца для Å	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ä, ä Таксама выкарыстоўваецца для Æ, Ą	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Å, å Таксама выкарыстоўваецца для À	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ą, ą Таксама выкарыстоўваецца для Ä, Æ	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Æ, æ Таксама выкарыстоўваецца для Ä, Ą	▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ć, ć Таксама выкарыстоўваецца для Ĉ, Ç	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ĉ, ĉ Таксама выкарыстоўваецца для Ć, ç	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ç, ç Таксама выкарыстоўваецца для Ć, Ĉ	▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	CH, ch Таксама выкарыстоўваецца для Ĥ, Š	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Đ, đ Таксама выкарыстоўваецца для É, Ę Ня блытаць з эт (Ð, ð)	▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ð, ð Ня блытаць з D з рыскай (Đ, đ)	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	É, é Таксама выкарыстоўваецца для Đ, Ę	▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	È, è Таксама выкарыстоўваецца для Ł	▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ę, ę Таксама выкарыстоўваецца для Đ, É,	▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ĝ, ĝ	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ĥ, ĥ Таксама выкарыстоўваецца для CH, Š	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ĵ, ĵ	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ł, ł Таксама выкарыстоўваецца для È	▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ń, ń Таксама выкарыстоўваецца для Ñ	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ñ, ñ Таксама выкарыстоўваецца для Ń	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ó, ó Таксама выкарыстоўваецца для Ö, Ø	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ö, ö Таксама выкарыстоўваецца для Ó, Ø	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ø, ø Таксама выкарыстоўваецца для Ó, Ö	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ś, ś	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ŝ, ŝ Знак для праверана	▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Š, š Таксама выкарыстоўваецца для CH, Ĥ	▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Þ, þ	▄ ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ü, ü Таксама выкарыстоўваецца для Ŭ	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ŭ, ŭ Таксама выкарыстоўваецца для Ü	▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ź, ź	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄ ▄  (зьвесткі)
Пашыраная лацінка	Ż, ż	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄ ▄▄▄  (зьвесткі)

Нелацінскія альфабэты

Пры пераносе азбукі Морзэ на нацыянальныя альфабэты традыцыйна ўжываўся прынцып выкарыстаньня аднолькавых шыфраў для літараў, якія пазначаюць падобныя гукі. У Эўропе такія супастаўленьні ствараліся на аснове коду Герке, які быў распаўсюджаны на кантынэнце і меў чатыры дадатковыя сымбалі, адсутныя ў кодзе Морзэ (ä, ö, ü, ch).

Калі пасьля трансьлітарацыі гукаў, наяўных у кодах Морзэ і Герке, патрабаваліся коды для ўнікальных літараў нацыянальных альфабэтаў, для іх прыдумлялі новыя шыфры ці карысталіся шыфрамі зь нявыкарыстаных лацінскіх літараў. Прыкладам:

• ñ у гішпанскай азбуцы Морзэ прадстаўленая ў выглядзе камбінацыі   ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ ▄▄▄ , адпаведніка якой у міжнароднай азбуцы няма.
• Для грэцкай літары Ψ выкарыстаны код міжнароднай азбукі Морзэ для літары q,   ▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄▄▄ , паколькі ў грэцкай мове адсутнічае падобная літара; пры гэтым Ψ і Q не зьвязаныя міжсобку ніякім чынам.

Амаль усе літары расейскай і баўгарскай моваў шыфруюцца чатырохзначнымі камбінацыямі, большасьць падабраная паводле падабенства напісаньня зь літарамі лацінскага альфабэту (а, е, к, м, н, о, р, с, т і да т. п.). Баўгарская абэцэда складаецца з 30 літараў, якія акурат ускладюцца ва ўсе магчымыя камбінацыі 1, 2, 3 і 4 кропак і працяжнікаў (расейская ы адпавядае баўгарскай ь, расейская ь адпавядае баўгарскай ъ). У расейскай мове патрэбныя яшчэ для коды для літараў э і ъ, якія зашыфраваныя 5 элемэнтамі.

• Аляксандар Уліцёнак. Беларусь марзяначная… // Свободные новости Плюс Праверана 27 сьнежня 2023 г.