Байка Шляйхера

Літаратурны твор складзены ў 1868 годзе нямецкім лінгвістам Аўгустам Шляйхерам (ад якога й атрымала назву), які дадзеным творам намагаўся прадэманстраваць мажлівасьці тагачаснага мовазнаўства па рэканструкцыі незасьведчаных моваў-продкаў. Першапачатковая байка напісаная на праіндаэўрапейскай мове — мове, у выніку распаду якой утварылася большасьць моваў сучаснай Эўропы (праславянская, прагерманская, лаціна, старажытнагрэцкая, армянская і да т.п.), а таксама вялікая колькасьць моваў Пярэдняй і Паўднёвай Азіі (у прыватнасьці, іранскія й індаарыйскія).

Асноўная мэта байкі — дэманстрацыя мажлівага выгляду мовы, якая дала пачатак усім мовам індаэўрапейскае сям’і, але разам з тым не была засьведчаная. Зь цягам часу выгляд словаў у байцы зьмяняўся ў залежнасьці ад прагрэсу лінгвістычных дасьледаваньняў і навуковых поглядаў асобных мовазнаўцаў з прычыны больш чым стогадовага разьвіцьця сучаснай індаэўрапэістыкі і агульных прынцыпаў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Акрамя праіндаэўрапейскае мовы, байка можа складацца на мовах, што ўзьніклі ў выніку непасрэднага распаду праіндаэўрапейскае мовы і пазьней сталі продкамі сучасных (напрыклад, пракельцкая, прагерманская, праславянская і да т.п.).

Першы перагляд шляйхеравага варыянту гучаньня байкі склаў нямецкі індаэўрапэіст Герман Гірт (выд. 1939), над другой рэдакцыяй працавалі амэрыканскі й чэскі лінгвісты Ўілфрэд Леман і Ладзіслаў Згуста (выд. 1979). Іншай грунтоўнай перапрацоўкай варыянту байкі можна лічыць тэкст, складзены амэрыканскім індаэўрапэістам і спэцыялістам па тахарскіх мовах Дугласам Адамсам, і апублікаваны ў выданьні Энцыкляпэдыя індаэўрапейскае культуры. Адны з апошніх рэдакцыяў выходзілі ў цяперашнія часы, у прыватнасьці, варыянт паводле індаэўрапэіста й спэцыяліста па балтыйскіх і славянскіх мовах Фрэдэрыка Кортлянта (выд. 2007).

Адрозьненьні ў выглядзе байкі перш за ўсё палягаюць у мовазнаўчых мэтадах, ужываных рознымі лінгвістамі, што прыводзіць да рознага выгляду рэканструяваных лексэмаў праіндаэўрапейскае мовы, а таксама ў сымбалях, якія пазначаюць тую ці іншую фанэму (напрыклад, нескладовае u можа пазначацца як w або u̯). На ўзор рэканструкцыяў іншых незасьведчаных моваў, разыходжаньні ў аўтарскіх варыянтах рэканструкцыі таксама выкліканыя рознымі поглядамі на фаналягічны й марфалягічны лад праіндаэўрапейскае мовы.

Так, варыянт байкі паводле Шляйхера ў пэўнай ступені набліжаны да санскрыту, у якасьці толькі другаснага крытэру разгледжаны вакалізм o/e.

У наступнай рэканструкцыі паводле Гірта ў якасьці рысаў, наяўных у праіндаэўрапейскай мове, пачынаюць разглядацца вакалізм o/e, складовыя зычныя, лябіявэлярныя, а таксама паляталізаваныя вэлярныя зычныя. Леман і Згуста ўвялі некалькі лексэмаў, якія, на іх погляд, павінныя былі існаваць у праіндаэўрапейскай мове (напрыклад, адносны займеньнік kʷesjo і назоўнік nēr «чалавек»), а таксама ў некаторай меры прынялі г.зв. лярынгальную тэорыю (тэорыя, згодна зь якой у праіндаэўрапейскай мове існаваў асаблівы рад гартанных зычных, якія ў пазьнейшых індаэўрапейскіх перайшлі ў галосныя) — прысутнічае літара h, якая пазначае адзіны (на думку дасьледчыкаў) праіндаэўрапейскі лярынгал. Дуглас Адамс стаў першым мовазнаўцам, які ў поўнай меры прыняў лярынгальную тэорыю і, як вынікае з тэксту, лічыў мэтазгодным існаваньне ў праіндаэўрапейскай мове чатырох лярынгалаў, праз што ў праіндаэўрапейскай мове паводле Адамса адсутнічае ā.

Згодна з Кортлянтам тэкст байкі зазнае значныя фаналягічныя зьмены. Так, для рэканструкцыі праіндаэўрапейскае мовы дасьледчык ужываў глётальную тэорыю (тэорыя, згодна зь якой у праіндаэўрапейскай мове існавалі тры шэрагі змычных зычных, не захаваныя ў сучасных індаэўрапейскіх), зычныя для якой паводле Кортлянта ўказваюцца як спалучэньні тыпу літара для зычнага + апостраф (напрыклад, t’). Кортлянт лічыў сапраўдным адсутнасьць прыдыхальных звонкіх выбухных (напрыклад, bʰ). Зьведвае большы прагрэс лярынгальная тэорыя: умоўныя знакі для таго ці іншага этымалягічна адпаведнага лярынгалу замяняюцца пазначэньнямі канкрэтных лярынгальных зычных (напрыклад, замест h1 — ʔ, глётальны выбухны; h2 — ʕ, фарынгальны фрыкатыў; h3 — ʕʷ, агублены фарынгальны фрыкатыў). Таксама, у параўнаньні зь іншымі лінгвістамі, зьменены погляд адносна лёсу абляўту ў многіх дзеяслоўных і назоўных формах.

А. Шляйхер

Рэканструкцыя паводле Аўгуста Шляйхера, 1868 г.

Avis akvāsas ka

Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. Avis akvabhjams ā vavakat: kard aghnutai mai vidanti manum akvams agantam. Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis: varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. Tat kukruvants avis agram ā bhugat.

• Нямецкі пераклад:

Аўтарскі пераклад байкі.

[Das] schaf und [die] rosse

[Ein] schaf, [auf] welchem wolle nicht war (ein geschorenes schaf) sah rosse, das [einen] schweren wagen fahrend, das [eine] grofse last, das [einen] menschen schnell tragend. [Das] schaf sprach [zu den] rossen: [Das] herz wird beengt [in] mir (es thut mir herzlich leid), sehend [den] menschen [die] rosse treibend. [Die] rosse sprachen: Höre schaf, [das] herz wird beengt [in den] gesehen-habenden (es thut uns herzlich leid, da wir wissen): [der] mensch, [der] herr macht [die] wolle [derj schafe [zu einem] warmen kleide [für] sich und [den] schafen ist nicht wolle (die schafe aber haben keine wolle mehr, sie werden geschoren; es geht ihnen noch schlechter als den rossen). Dies gehört-habend bog (entwich) [das] schaf [auf das] feld (es machte sich aus dem staube).

• Пераклад зь нямецкай:

Ніжэй прыведзены пераклад на беларускую мову зь нямецкага перакладу тэксту.

Авечка й коні

Авечка, [на] якой не было поўсьці (стрыжаная авечка), убачыла коней, якія везьлі цяжкі воз [зь] вялікім грузам і хутка несьлі чалавека. Авечка сказала коням: сэрца туліцца [ў] мне (сэрца маё сумуе), бачачы коней, якія вязуць чалавека. Коні сказалі: слухай, авечка, сэрца туліцца [ад] пабачанага (нашае сэрца сумуе, таму што мы ведаем): чалавек — гаспадар, робіць поўсьць авечкі цёплай вопраткай [для] сябе й [у] авечак няма поўсьці (у авечак больш няма поўсьці, яны астрыжаныя, ім горш, ніж коням). Пачуўшы гэта, авечка павярнула [ў] поле (зьбегла, уцякла).

Г. Гірт

Рэканструкцыя, выкананая Германам Гіртам, 1939 г.

Owis ek’wōses-kʷe

Owis, jesmin wьlənā ne ēst, dedork’e ek’wons, tom, woghom gʷьrum weghontm̥, tom, bhorom megam, tom, gh’ьmonm̥ ōk’u bherontm̥. Owis ek’womos ewьwekʷet: k’ērd aghnutai moi widontei gh’ьmonm̥ ek’wons ag’ontm̥. Ek’wōses ewьwekʷont: kl’udhi, owei!, k’ērd aghnutai vidontmos: gh’ьmo, potis, wьlənām owjôm kʷr̥neuti sebhoi ghʷermom westrom; owimos-kʷe wьlənā ne esti. Tod k’ek’ruwos owis ag’rom ebhuget.

У. Леман, Л. Згуста

Рэканструкцыя паводле Ўілфрэда Лемана ды Ладзіслава Згусты, ажыцьцяўленая ў 1979 годзе.

Owis eḱwōskʷe

Gʷərēi owis, kʷesjo wl̥hnā ne ēst, eḱwōns espeḱet, oinom ghe gʷr̥um woǵhom weǵhontm̥, oinomkʷe meǵam bhorom, oinomkʷe ǵhm̥enm̥ ōḱu bherontm̥. Owis nu eḱwobh(j)os (eḱwomos) ewewkʷet: "Ḱēr aghnutoi moi eḱwōns aǵontm̥ nerm̥ widn̥tei". Eḱwōs tu ewewkʷont: "Ḱludhi, owei, ḱēr ghe aghnutoi n̥smei widn̥tbh(j)os (widn̥tmos): nēr, potis, owiōm r̥ wl̥hnām sebhi gʷhermom westrom kʷrn̥euti. Neǵhi owiōm wl̥hnā esti". Tod ḱeḱluwōs owis aǵrom ebhuget.

І. Данка

Рэканструкцыя паводле Ігнацы Данкі, 1986 г.

Owis ek’woi kʷe

Owis, jesmin wl̥nā ne ēst, dedork’e ek’wons woghom gʷr̥um weghontn̥s - bhorom meg'əm, monum ōk’u bherontn̥s. Owis ek’wobhos eweukʷet: K’erd aghnutai moi widn̥tei g’hm̥onm̥ ek’wons ag’ontm̥. Ek’woi eweukʷont: K’ludhi, owi, k’erd aghnutai dedr̥k'usbhos: monus potis wl̥nām owiōm temneti: sebhei ghʷermom westrom - owibhos kʷe wl̥nā ne esti. Tod k’ek’luwōs owis ag’rom ebhuget.

Д. Адамс

Рэканструкцыя, выкананая Дугласам Адамсам у 1997 годзе.

[Gʷr̥hₓḗi] h₂óu̯is, kʷési̯o u̯lh₂néh₄ ne (h₁é) est, h₁ék̂u̯ons spék̂et, h₁oinom ghe gʷr̥hₓúm u̯óĝhom u̯éĝhontm̥ h₁oinom-kʷe ĝ méĝhₐm bhórom, h₁oinom-kʷe ĝhménm̥ hₓṓk̂u bhérontm̥. h₂óu̯is tu h₁ek̂u̯oibh(i̯)os u̯eukʷét: 'k̂ḗr hₐeghnutór moi h₁ék̂u̯ons hₐéĝontm̥ hₐnérm̥ u̯idn̥téi. h₁ék̂u̯ōs tu u̯eukʷónt: 'k̂ludhí, h₂óu̯ei, k̂ḗr ghe hₐeghnutór n̥sméi u̯idn̥tbh(i̯)ós. hₐnḗr, pótis, h₂éu̯i̯om r̥ u̯l̥h₂néhₐm sebhi kʷr̥néuti nu gʷhérmom u̯éstrom néĝhi h₂éu̯i̯om u̯l̥h₂néhₐ h₁ésti.' Tód k̂ek̂luu̯ṓs h₂óu̯is hₐéĝrom bhugét.

Ф. Кортлянт

Тэкст байкі, рэканструяваны паводле Фрэдэрыка Кортлянта, 2007 г.

ʕʷeuis ʔiḱ:ueskʷ:e

ʕʷeuis i ʕueli nēʔst ʔeḱ:ums uēit:, t:o kʷ’rʕeum uoḱom uḱent:m, t:o mḱ’eʕm porom, t:o tḱmenm ʔoʔḱ:u prent:m. uēuk:t ʕʷeuis ʔiḱ:uos, ʕetḱo ʔme ḱ:ērt ʕnerm uit’ent:i ʔeḱ:ums ʕḱ’ent:m. ueuk:nt: ʔiḱ:ues, ḱ:luti ʕʷue, ʕetḱo nsme ḱ:ērt: uit’ent:i, ʕnēr p:ot:is ʕʷuiom ʕueli sue kʷermom uesti kʷ:rneut:i, ʕʷuēi kʷ:e ʕueli neʔsti. t:o ḱ:eḱ:luus ʕʷeuis pleʕnom pēuk’t.

Р. Люр

Вэрсія байкі, адноўленая згодна з дасьледаваньнямі Размары Люр, 2008 г.

h₂ówis h₁ék’wōskʷe

h₂ówis, (H)jésmin h₂wlh₂néh₂ ne éh₁est, dedork’e (h₁)ék’wons, tóm, wóg’ʰom gʷérh₂um wég’ʰontm, tóm, bʰórom még’oh₂m, tóm, dʰg’ʰémonm h₂oHk’ú bʰérontm. h₂ówis (h₁)ék’wobʰos ewewkʷe(t): k’ḗrd h₂gʰnutoj moj widntéj dʰg’ʰmónm (h₁)ék’wons h₂ég’ontm. (h₁)ék’wōs ewewkʷ: k’ludʰí, h₂ówi! k’ḗrd h₂gʰnutoj widntbʰós: dʰg’ʰémō(n), pótis, h₂wlnéh₂m h₂ówjom kʷnewti sébʰoj gʷʰérmom wéstrom; h₂éwibʰoskʷe h₂wlh₂néh₂ né h₁esti. Tód k’ek’luwṓs h₂ówis h₂ég’rom ebʰuge(t).

Дж. Войлес, Ч. Барак

Рэканструкцыя 2009 году, зробленая Джозэфам Бойлесам і Чарлзам Баракам.

Owis eḱwōs kʷe

Owis, jāi wl̥nā ne eest, dedorḱe eḱwons, tom woǵʰom gʷr̥um weǵʰontm̥, tom bʰorom meǵm̥, tom ǵʰm̥onm̥ ōku bʰerontm̥. Owis eḱwobʰjos eweket: “Ḱerd angʰetai moi widontei ǵʰm̥onm̥ eḱwons aǵontm̥”. Eḱwos wewekur: “Ḱludʰe, owei! Ḱerd angʰetai widontbʰjos: ǵʰm̥on, potis, wl̥nam owijōm kʷr̥neti soi gʷʰermom westrom; owibʰjos kʷe wl̥nā ne esti”. Tod ḱeḱlōts owis aǵrom ebʰuget.

Г. Мэлчэрт

Рэканструкцыя гэтага ж году, выкананая Гаралдам Мэлчэртам.

H₂ówis (h₁)ék̂wōs-kʷe

h₂áwej josméj h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁ék̂woms derk̂t. só gʷr̥hₓúm wóĝhom wéĝhet; méĝh₂m̥ bhórom; só (dh)gĥémonm̥ h₂ṓk̂u bhéret. h₂ówis h₁ék̂wojbh(j)os wéwk(ʷ)et: (dh)ĝhémonm̥ spék̂joh₂ h₁ék̂ʷoms-kʷe h₂éĝeti, k̂ḗr moj aglmutór. h₁ék̂wōs tu wéwkʷont: k̂ludhí, h₂owei! tód spék̂jomes/n, n̥sméi aghnutór k̂ḗr: (dh)ĝhémō pótis sē h₂áwjōm h₂wl̥h₁nā́h₁ gʷhérmom wéstrom (h₁)wébht, h₂áwibh(j)os tu h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ésti. tód k̂ek̂luwṓs h₂ówis h₂aĝróm bhugét.

Э. Бэрд

Апошняя вядомая мадыфікацыя байкі выкананая амэрыканскім лінгвістам з Кентукійскага ўнівэрсытэту Эндру Майлзам Бэрдам у 2013 годзе з рэканструяванай фанэтыкай і фаналёгіяй. Бэрдаў варыянт рэканструкцыі ў значнай ступені заснаваны на дасьледаваньнях ягонага настаўніка прафэсара Гаралда Крэйга Мэлчэрта, лінгвіста з Каліфарнійскага ўнівэрсытэту. Навуковец зьдзейсьніў уласную агучку сваёй вэрсіі байкі. Варыянт байкі паводле Бэрда апублікаваны на сайце Амэрыканскага археалягічнага інстытуту.

H₂óu̯is h₁éḱu̯ōs-kʷe

h₂áu̯ei̯ h₁i̯osméi̯ h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁éḱu̯oms derḱt. só gʷr̥hₓúm u̯óǵʰom u̯eǵʰed; só méǵh₂m̥ bʰórom; só dʰǵʰémonm̥ h₂ṓḱu bʰered. h₂óu̯is h₁ékʷoi̯bʰi̯os u̯eu̯ked: “dʰǵʰémonm̥ spéḱi̯oh₂ h₁éḱu̯oms-kʷe h₂áǵeti, ḱḗr moi̯ agʰnutor”. h₁éḱu̯ōs tu u̯eu̯kond: “ḱludʰí, h₂ou̯ei̯! tód spéḱi̯omes, n̥sméi̯ agʰnutór ḱḗr: dʰǵʰémō, pótis, sē h₂áu̯i̯es h₂u̯l̥h₁náh₂ gʷʰérmom u̯éstrom u̯ept, h₂áu̯ibʰi̯os tu h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁esti. tód ḱeḱluu̯ṓs h₂óu̯is h₂aǵróm bʰuged.

Пераклад на беларускую мову

Ніжэй прыведзены пераклад на беларускую мову тэксту байкі.

Авечка й коні

Авечка, [на] якой не было поўсьці, убачыла коней: аднаго, які вёз цяжкі воз, аднаго — вялікую ношу, аднаго, які хутка нёс чалавека. Авечка сказала коням: «Гарыць маё сэрца, калі бачу, што чалавек кіруе коньмі». Коні сказалі: «Слухай, авечка, нашае сэрца [таксама] гарыць ад пабачанага: чалавек, гаспадар, з авечае поўсьці робіць сабе новую цёплую вопратку; а ў авечак не застаецца поўсьці». Пачуўшы гэта, авечка зьбегла ў поле.

Ніжэй прыведзены пералік вэрсіяў байкі Шляйхера, выкананых для некаторых з моваў, што ўзьніклі ў выніку распаду праіндаэўрапейскае мовы.

Прагерманская мова

Волфрамам Ойлерам і Конрадам Бадэнгоерам была ажыцьцяўленая рэканструкцыя гэтае байкі на прагерманскай мове — мове, якая паўстала як адзін з вынікаў распаду праіндаэўрапейскае мовы і значна пазьней таксама зьведала распад, даўшы пачатак германскім мовам (ангельскай, нямецкай, швэдзкай, дацкай, галяндзкай і да т.п.).

Awiz, þazmai wullô ne wase, eχwanz gasáχwe, ainan kurun waganan wegandun, anþeran mekelôn burþînun, þridjanôn gumanun berandun. Awiz eχwamiz kwaþe: «Χertôn gaángwjedai mez seχwandi eχwanz gumanun akandun.» Eχwôz kwêdund: «Gaχáusî, awi, χertôn gaángwjedai unsez seχwandumiz: gumô, faþiz awjôn wullôn sez warman westran garwidi; avimiz wullô ne esti.» Þat gaχáusijandz awiz akran þlauχe.

Іншыя мовы

Індаэўрапэісты-аматары Карляс Квілес Касас, Фэрнанда Лёпэс-Мэнчэра Дыес ды іншыя сябры групы Dnghu, мэтаю якой зьяўляецца стварэньне новае штучнае мовы, падобнай сваёй будовай да праіндаэўрапейскай, прапанавалі ўласныя рэканструкцыі байкі для розных стадыяў праіндаэўрапейскае й постпраіндаэўрапейскіх моваў (праславянская, протагрэцкая, праіранская, прагерманская, пракельцкая, праанаталійская, пратахарская, прабалтыйская й протаармянская вэрсіі).

• Прабалта-славянская мова:

Рэканструкцыя, выкананая К. Квілесам у 2007 годзе для прабалта-славянскае мовы з мэтаю адлюстраваньня стану мовы блізу на 1 г. да н.э.

Avis asvas(-ke)

Avis, kesjo vŭlna ne est, spek’et asvãs, inam gŭrõ vezam vezantŭ, inam(-ke) még’am bóram, inam(-ke) zemenam jasu berantŭ. Avis nu asvamas vjauket: sĕrd aznutĕ me vĕdẽti, asvãs azantŭ viram. Asvas vjaukant: sludi, awi! sĕrd aznutĕ nas vĕdŭntmas: mãg, pat’, vŭlnam avjam karnjauti sebi g’armam vastram. Avjam(-ke) vŭlna ne esti. Tod sesluvas avis ak‘ram buget.

Рэканструкцыя, выкананая К. Квілесам і Ф. Лёпэсам-Мэнчэра ў 2009 годзе для прабалта-славянскае мовы з мэтаю адлюстраваньня стану мовы блізу 1 тыс. да н.э.

Awis eķwōs-ke

Awis, kesja wilnā ne est, eķwas speķét, ainan grun waģan wéģantun, ainan-ke meģan baran, ainan-ke ģumanan ōķu bérantun. Awis nu eķwamas wjaukét: “Ķirdi ágnutei mei, eķwans ágantun wirán wíduntei”. Eķwōs tu wjaukunt: “Ķludi, awi! ķirdi ágnutei insméi wídūntmas: ner, patis, awjam-ir wilnān sebi gormom westran kirnjautĭ”. Áwjam-ke wilnā ne esti. Ta ķéķluwas awis agram bugít.

Удакладненая рэканструкцыя гэтых жа аўтараў для гэтае ж мовы гэтага ж пэрыяду, 2011 г..

Awis eḳwōskʲe

Awis, kasja wilnā ne est, eḳwas speḳét, ainan grun waġan wéġantun, ainanke megan baran, ainanke ġmanan ōku bérantun Awis nu eḳwamas wjaukʲét: “Ḳirdi ágnutei mei, ekwans ágantun wirán wíduntei”. Eḳwōs tu wjaukunt: “Kludí, awi! ḳirdi ágnutei insméi wídūntmas: neras, patis, awjam ar wilnān sebi gormom westran kʲirnjautĭ”. Áwjamkje wilnā ne esti. Ta kʲekluwas awis agram bugít.

• Праславянская мова:

Рэканструкцыя байкі на праславянскай мове, якая выкананая К. Квілесам у 2007 годзе й адлюстроўвае стан мовы на прыкладна VI ст. н.э.

Ovĭs esvŭ-če

Ovĭs, česo vlĭna ne jazĭt, esva speset, inŭ žarŭõ vozŭ vézõtẽ, inŭ-če meža borŭ, inŭ-če žmonŭ asŭ bérõtẽ. Ovĭs nŭ ésvomŭ vjučét: “Srĭd áznutĕ mĕ, esvŭ ágõtŭ virŭ vídẽti”. Esva tu vjučõt: “Sludĭ, ove! srĭd áznutĕ ẽsmí vídẽtmŭ: ner, podĭs, óvjemĭ-rĭ vlĭnõ sĕbi germŭ vestrŭ črĭnjutĭ”. Óvjemĭ-če vlĭna ne jázĭtĭ. To sésluvŭ ovĭs agrŭ bugĭt.

Праіндаэўрапейская мова, рэканструяваная паводле ўяўленьняў сучаснае лінгвістыкі, прадэманстраваная ў дыялёгу між людзьмі й іншаплянэтнікамі ў навукова-фантастычным фільме Прамэтэй, зьнятым брытанскім рэжысэрам Рыдлі Скотам. Падчас дзеяньня фільму ў адным з эпізодаў андроід зачытвае дадзеную байку ў якасьці ўласных моўных практыкаваньняў (варта адзначыць, што рэканструяваная праіндаэўрапейская мова гучыць таксама падчас спробы андроіда ўсталяваць размову зь іншаплянэтнікам). У ролі лектара выступіў лінгвіст Аніл Кумар Більту з Школы ўсходазнаўства й афрыканістыкі Лёнданскага ўнівэрсытэту.

• Arntz, Helmut (ed.), Hirt, Hermann. Die Hauptprobleme der indogermanischen Sprachwissenschaft. — Niemeyer, Halle a.d. Saale, 1939. — (Sammlung kurzer Grammatiken germanischer Dialekte. B. Ergänzungsheft 4).
• Kortlandt, Frederik. For Bernard Comrie. — 2007.
• Lehmann, W., and L. Zgusta. Schleicher's tale after a century. In Festschrift for Oswald Szemerényi on the Occasion of his 65th Birthday / ed. B. Brogyanyi. — Amsterdam: 1979.
• Lühr, Rosemarie. Von Berthold Delbrück bis Ferdinand Sommer: Die Herausbildung der Indogermanistik in Jena.
• Mallory, J. P. and Adams, D. Q. Encyclopedia of Indo-European Culture. — London: 1997.
• Schleicher, August. Fabel in indogermanischer Ursprache. — Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. — Berlin: Dümmler, 5/1868.

• Тэкст байкі з даслоўнымі глёсамі на ангельскай мове (анг.), The Eclectorium