Турку: Финляндияның көньяҡ-көнбайышындағы ҡала һәм порт.

урыҫ. Кабы, иҫкесә. Або, фин. Turku [ˈturku] (i), швед. Åbo [ˈoːbu] (i)) — Финляндияның көньяҡ-көнбайышында Аурайоки йылғаһының Архипелаг диңгеҙенә ҡойған урынында урынлашҡан ҡала һәм порт. Варсинайс-Суоми провинцияһының административ үҙәге.

Турку
фин. Turku швед. Åbo
Флаг[d]	Герб[d]
Нигеҙләү датаһы	1229
Рәсми атамаһы	Turun kaupunki һәм Åbo stad
Рәсми тел	Фин теле һәм швед теле
Дәүләт	Финляндия
Административ үҙәге	Варсинайс-Суоми[d]
Административ-территориаль берәмек	Варсинайс-Суоми[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d] һәм UTC+3:00[d]
Статистическая область	Турку[d]
Ассоциацияләшкән сайлау округы	Избирательный округ Варсинайс-Суоми[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Аурайоки[d] һәм Архипелаговое море[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	Mayor of Turku[d]
Хөкүмәт башлығы	Минна Арве[d]
Башҡарма власть	Turku city board[d]
Закондар сығарыу органы	Turku city council[d]
Халыҡ һаны	202 250 кеше (29 февраль 2024)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	0 метр
Туғандаш ҡала	Флоренция, Варна, Кёльн[d], Братислава, Гданьск, Росток, Гётеборг[d], Орхус, Констанца, Сегед[d], Тарту, Берген[d] һәм Харьков
Милке	Веритас (стадион)[d], Пааво Нурми[d] һәм Turku Sports Park[d]
Сиктәш	Парайнен[d], Аура (Финляндия)[d], Пёутюя[d], Мюнямяки[d], Ноусиайнен[d], Руско[d], Каарина[d], Лието[d], Райсио[d] һәм Наантали[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Европейский город Реформации[d] Европейский город деревьев[d] (2011)
Майҙан	245,63 км² (1 ғинуар 2023)
Почта индексы	20000–20960
Рәсми сайт	turku.fi
Классификация климата Кёппена	влажный континентальный климат с тёплым летом (Dfb)[d]
Портал открытых данных	Turku Open Data[d]
Демография темы	demographics of Turku[d]
Official map URL	opaskartta.turku.fi
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Турку[d]
Турку Викимилектә

2017 йылдың 31 декабрендә халыҡ һаны 189 669 кешегә етә — Финляндияның халыҡ һаны буйынса алтынсы урын биләгән ҡалаһы, ә ҡала ситендәге биҫтәһендә йәшәүселәрҙе иҫәпкә алғанда (2017 йыл аҙағына) — илдә Хельсинки һәм Тампере ҡалаларынан һуң өсөнсө ҡала агломерацияһы (303 492 кеше).

Ҡалала ике рәсми тел бар: ил халҡының 87,7 проценты фин телен төп тел булараҡ ҡуллана; швед теле халыҡтың 5,3 процентына (2009) туған тел булып тора. Турку көнбайышҡа ҡапҡа тип һанала, ә Европаның Е18 магистрале уны Санкт-Петербург һәм Стокгольм менән тоташтыра. Ҡалала Аланд утрауҙары һәм Швеция араһында йөк һәм пассажирҙар ташыуҙы тәьмин иткән ҙур порт бар. Турку аэропорты Финляндияла ҙурлығы буйынса бишенсе һәм йөк ташыу буйынса икенсе урынды биләй.

Турку ғилми һәм һәм мәҙәни үҙәк булараҡ билдәле: XIII быуаттан бында ике мәктәп эшләй, ә 1640 йылда беренсе университетҡа — Або Король академияһына һәм Финляндияла беренсе типографияға нигеҙ һалына. 1772 йылда Финляндияла беренсе гәзит баҫылып сыға башлай. 2011 йылда Турку Таллин менән бергә Европаның мәҙәни баш ҡалаһы итеп һайлана.

Әлеге ваҡытта илдең биотехник производствоһының яҡынса 50 проценты һәм диагностика сәнәғәтенең 60 процентҡа яҡыны тап ошо ҡалала тулланған.

Ғәҙәттә Турку «раштыуа ҡалаһы» тип иҫәпләнелә, илдең төп раштыуа шыршыһы ошо ҡалала урынлаштырыла, бында йыл һайын бик күп мәҙәни саралар үтә.

Йәмәғәт фекере буйынса, 2012 йылда Турку Финляндия граждандары араһында йәшәү өсөн уңайлылыҡ кимәле буйынса икенсе урын биләһә, 2013 йылда үткәрелгән һорау алыуҙа ҡала халҡы үҙҙәренең йәшәгән төбәгенән бик ҡәнәғәт булыуҙарын белдерә.

Этимологияһы

Ҡаланың шведса атамаһы Åbo ([ˈoːbu]) ике һүҙҙән тора: å (швед.)баш. («йылға») һәм bo («йәшәү») һәм йылға буйында йәшәгән тип тәржемә ителә. 1917 йылға тиклем урыҫ телендә ҡала атамаһының латин телендәге варианты ҡулланыла — Або (лат. Aboensis, беренсе тапҡыр был исем 1270 йылда епископ Катиллус документтарыда ҡулланыла), ә губернаһы Або-Бьернеборгский тип атала.

Фин телендәге Turku ([ˈturku]) атамаһының этимологияһы боронғо урыҫ телендәге търгъ (хәҙер — торг) менән бәйле. Швед телендә torg, Италияла — Trieste. Сауҙа итеү урынын, баҙарҙы аңлата был һүҙ.

Тимер быуат (б. э. тиклем 500—1250)

Аурайоки йылғаһы һәм Вяхяйоки араһындағы үҙән — ауыл кешеләре булдырған йәнле сауҙа майҙаны, — һыу һәм ҡоро ерҙәге сауҙа юлдары киҫешкән урын. Тәүге мәғлүмәттәрҙең береһе — Римдең тимер быуатына тиклем Куралала Ханнуниитту ерләнгән. Римдең тимер быуатына тиклемге археологик ҡомартҡылар бик күп.

1155 йылда швед короле Эрик IX Финляндияға үҙенең тәүге тәре походын ойоштора. Король менән бергә Упсалыға католик епискобы Генрих (инглиз булырға тейеш) килә, ул епархияһының Сатакунта һәм Хяме провинцияһында миссионер провинцияһы етәксеһе була. Йылъяҙманы яҙыусылар Изге Генрихты Финляндияның беренсе епискобы тип атай.

1216 йылда Рим папаһы Иннокентий III Эрик Кнутссонды Швеция короле тип таный һәм уға Финляндияға епископтар тәғәйенләнеү хоҡуғын бирә. Был инде Уппсал архиепископияһына ҡараған Сатакунта һәм Хяменың тулыһынса миссонер епархияһына буйһоноуын һәм Финляндияның тулыһынса Швеция протектораты аҫтында инеүен аңлата.

Урта быуаттар (1229—1500)

 

Тарихсылар Турку ҡала тораҡ пунктының барлыҡҡа килеү ваҡытын Рим папаһы Григорий IX понтификаты осорона бәйләй, Был фараз Рим папаһының 1229 йылда 23 ғинуарында яҙған хатына ҡарап билдәләнә. Понтификтың мөрәжәғәтнамәһендә епископ Абоның резиденцияһын уңайлыраҡ урынға — Ноусистан Коройсҡа күсереү буйынса рөхсәт бирелә. Хәҙерге ваҡытта резиденция Аурайоки йылғаһы буйынса Туркуның хәҙерге ҡала үҙәгенән бер ни тиклем үрҙәрәк урынлашҡан.

1250 йылдан һуң Униканкаре убаһында таш кафедраль собор төҙөлә башлай, шуға бәйле тип 1286 йылда, епископ Катиллустың вафатынан һуң, епископтың резиденцияһын яңы урынға күсерәләр. 1300 йылда бөгөлөш йылда төҙөлгән Аурайоки йылғаһы бөгөлөшөндә төҙөлгән кафедраль соборҙы Туркуның епискобы Мауну I (1291—1308) изгеләндерә. Турку тораҡ пункты булараҡ тәүге тапҡыр 1270 йылда билдәләп үтелә, документ тексында епископ Або халҡы Катиллус бында йәшәүселәрҙе «Aboensis» тип атай.

Або-Турку ҡала статусын 1290-сы йылдарҙа ала, әммә 1309 йылдан һуң төҙөлгән бер документта ғына Або «ҡала» тип атала: «universitas Aboensis ciuitatis». Ошо ваҡыттан алып ҡаланың гербы һәм мисәтенең булыуы билдәле.

1318 йылда новгородлылар ҡаланы тотош яндыра, тик тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлгәндән һуң ғына Або ҡайтанан төҙөлә башлай. Хоҡуҡтар биреүсе һәм ҡалаға идара итеүсе Ратуша тәүге тапҡыр 1324 йылда телгә алына. 1324 йыл.

1323 йылда Орехов килешеүе төҙөлә, унда Новгород ере һәм Швед королллеге араһында сиктәр раҫлана. Новгород республикаһы менән бәрелештәр туҡтағандан һуң ғына ҡала тормошо юлға һалына. Ошо осорҙа Або Ганза союзына инә.

Урта быуат ҡалаһының майҙаны 20 гектарҙан саҡ ҡына күберәк була. епископтың резиденцияһы һәм доминикан монастыры Або-Туркуны дини һәм белем биреү үҙәгенә әйләндерә. Сауҙа һәм диңгеҙ юлдарының тап ошо ҡала аша үтеүе Туркуны Финляндияның иң эре ҡалаһына һәм Швед короллегендә иң ҙур һәм иң эре ҡалаларҙың береһенә әйләндерә.

1409 йылда Турку үҙ аҡсаһын һуға башлай, әммә ул ҡиммәте буйынса Швеция аҡсаһынан айырыла.

Финляндия герцоглығы (1500—1809)

Карл Кнутссоне Финляндияға хакимлыҡ иткәндә Абос һарайы нығытылыуға ҡарамаҫтан, ҡала һәм нисә тапҡыр баҫып алына, талауға дусар ителә. Шуларҙың иң ҙурҙары — 1509 һәм 1522 йылдарҙа даттарҙың баҫып инеүе. Дания, Норвегия һәм Швецияны Ганзаға ҡаршы берләштергән Кальмар унияһы осоронда Турку, Финляндия кеүек үк, даттарҙың Балтиҡ диңгеҙендә хакимлыҡ итеү өсөн көрәшедә терәк пунктына әйләнә.

1523 йылда Абос замогын даттар баҫып ала, әммә бик оҙайлы ҡамауҙа тотҡандан һуң ҡалаға Швецияның яңы короле Густав I Вас (1523—1560) яҡлылар бәреп инә. Замоктан һәм Финляндиянан сит ил баҫҡынсыларын ҡыуып сығарыу «Стокгольм ҡанлы мунсаһы» тип аталған алыштың эҙемтәһе була. унЙәш Густав Вас унияның һуңғы короле Кристиан Икенсегә ҡаршы ихтилал башына тора, уны ҡолата, һәм Швецияның короле тип иғлан ителә.

 

1527 йылда ҡатламдарҙың дөйөм йыйылышында сиркәүҙәге бөтә күсемһеҙ милектең швед тажы милкенә тапшырылыуы, ә монархтың сиркәү башлығы булыуы һәм ошо мәлдән башлап епископтарҙың тәғәйенләнеүен раҫлауы тураһында ҡарар ҡабул ителә. Шулай итеп, Турку, шулай уҡ бөтә Финляндия һәм Швеция, католик сиркәүе менән мөнәсәбәттәрҙе өҙә. Үткәрелгән дини реформа, яңы тәғлимәтте ихлас ҡабул иткәндән түгел, ә власть өсөн барған ҡаты көрәш һөҙөмтәһе булып тора, һәм ул Финляндияның төп ҡалаһы Туркуның сәйәси һәм мәҙәни тормошона ҡырҡа үҙгәрештәр индерә. Яңы лютеран дине "евангелизм"дың Туркулағы тәүге руханийы — Петрус Сяркилахти^[en]. Реформа үткәреүҙә Туркуның епискобы Микаэль Агрикола (1510—1557) ҙур рол уйнай, аҙаҡ уны «фин теле һәм әҙәбиәтенең атаһы» тип атайҙар. Агрикола Виттенбергта уҡ Библияны фин теленә тәржемә итеү эшен башлаған була, унда ул Мартин Лютер етәкселегендә уҡый. Яңы Ғәһет 1548 йылда, ә унан алдараҡ әлифба баҫтырып сығарыла.

Швеция короле Густав Вас үткәргән административ реформаға бәйле, тәхетте нәҫелдән-нәҫелгә тапшырыу мөмкинлеге барлыҡҡа килә, һәм монархтың өлкән улы Эрик кронпринц тип иғлан ителә. Кесе улдары герцог титулдарын ала, шуға бәйле Финляндия герцоглығы башына 19 йәшлек Юхан ултыра. Ул идара иткән 1556—1563 йылдар ҡала тарихында иң тыныс һәм емешле тип иҫәпләнелә. Үҙенең яңы статусына ярашлы йәшәргә теләп, йәш герцог Абос замогын үҙгәртеп ҡороуға дусар итә, һәм ул Яңырыу дәүерендәге һарай төҫөн ала.

Абоский замок	Герцог Финляндский Юхан III	Герцогиня Катерина Ягеллонка	Интерьер замка	У входа в замок

Польша короленең һеңлеһе Катерина Ягеллонка менән никахҡа ингәс, Юхан III үҙ яҙмышын Ягеллондарҙың боронғо кенәз нәҫеле менән бәйләй.

Герцогиня Туркуға күсенгәндән һуң поляк-итальян һарай мәҙәниәтенә мода барлыҡҡа килә. Һарай кешеләре швед, немец, поляк һәм фин аристоркраттарынан тора, көн һайын өҫтәл артында 600-ҙән ашыу кеше һыйлана.

Был осорҙа һөнәрселәрҙең йәшәү кимәле бермә-бер яҡшыра, сөнки герцог һәм герцогиня, улар тирәһендәгеләр һөнәрселәргә күпләп заказдар яуҙыра. Дәрәжә яратҡан Юхан III Финляндиянан тыш Балтик дигеҙе буйында ятҡан ерҙәрҙең бер өлөшө лә ингән үҙ дәүләтен булдырыу тураһында хыяллана. Швед тәхетенә Юхандың ағаһы Эрик XIV ултыра һәм Польша менән һуғыша башлай, Туркуға ғәскәрен ебәреп, ҡустыһын әсир итеп ала һәм уны Грипсхольм тип аталған швед төрмөһенә яба. Катарина Ягеллонка, бармағына кейгән никах балдағын күрһәтеп, азатлыҡҡа сығыуҙан баш тарта. Балдаҡҡа латинса mors nos separaverit Donec («беҙҙе үлем генә айырыр») тип яҙылған була, һәм ул ире артынан төрмәгә китә.

 

1568 йылда дворяндар болаһы барышында Эрик XIV үҙенең ҡустыһы Юхан III тарафынан ҡолатыла һәм Стокгольм һарайына бикләнә. Эрик 1569 йылдың авгусында Эрик яҡлылар, уны әсирлектән ҡотаҡарыу маҡсатында, заговор ойоштора. һөҙөмтәлә Эрик Туркуға килтерелә һәм Абос ҡәлғәһенә бикләнә. 1571 йылда Эрикты һәм уның ҡатыны Катаринаны Кастельхольмға, һуңынан Грипсхольмға күсерәләр.

 

1573 йылда Эрикты Вестерос төрмәһенә ебәрәләр, 1577 йылдың февралдә ул вафат була (уны мышаяҡ менән ағыулайҙар), ә Катаринаны балалары менән 1581 йылда Туркуға ҡайтаралар, унда ул — Лиуксиала усадьбаһының һәм тағы өс имениеның хужаһы. 1612 йылда вафат була, һәм Катарина Монсдоттер Туркуның кафедраль соборы кәшәнәһендә ерләнә.

Король Юхан III хакимлыҡ иткән осорҙа Финляндия Бөйөк герцоглыҡ статусын ала һәм Швеция короллеге провинцияһынан короллектең айырым өлкәһенә әйләнә, төп символы арыҫлан булған гербы ла була. Юхан власы заманында вәкәләтле власт институты — дүрт ҡатлам: дворяндар, руханиҙар, крәҫтиәндәр һәм бюргерҙар йыйылышы булдырыла. Уны баштан уҡ «байҙар йыйылышы», ә XVI быуаттың икенсе яртыһынан алып «риксдаг» тип атайҙар.

Ваҡытында рус-швед һуғышы йылдарында 1590—1595 йылдарҙағы уры:- швед һуғышы ваҡытында урыҫ ғәскәре Або-Туркуға бик яҡын килә, ләкин ҡаланы яулап ала алмай.

 

Бөйөк финляндия кенәзлеге (1809—1917)

 

Бойондороҡһоҙ Финляндия

Финляндия бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң граждандан һуғышы башлана. Бөтә эре ҡалалар кеүек үк Турку «ҡыҙылдар» ҡулында була. Әммә һуғыш бик тиҙ үтә, һәм 1918 йылдың яҙына ҡыҙылдар ҡаланфы ҡалдырырға мәжбүр була.

1918 йылда Туркуның швед телендә белем биргән университеты, Або Академияһы тергеҙелә.

1932 йылда Туркуның «Крейтон-Вулкан» судоверьфендә Вяйнямейнен броносецы һыуға төшөрөлә.

 

 

Климаты

1880 йылдағы мәғлүмәттәр буйынса, ҡала халҡы түбәндәгесә бүленә: финндар — 53,6 %, шведтар — 41,9 %. XIX быуат аҙағына ҡалала дөйөм алғанда 23,7 мең тирәһе кеше йәшәй.

Халыҡ һаны

XIX быуатта

XX быуатта

XXI быуатта

 

Аурайоки йылғаһы Финляндияны ике өлөшкә — төньяҡ һәм көньяҡҡа бүлә.Йылғала ете күпер бар, караптарға күпер ҡамасауламаһын өсөн Фёри (фин. Föri (фин.)баш.) паромы ла эшләй, йәйәүлеләр һәм велосипедсылыр бушлай хеҙмәтләндерелә.

Ҡала 9 округҡа бүленә, округтар райондарҙан тора (дөйөм алғанда уларҙың һаны 134).

Турку — Финляндия эре транспорт үҙәктәренең береһе. Тимер юл һәм автомобиль магистрале ҡалала киҫешә, диңгеҙ һәм ҙур йылға порты бар, шулай уҡ аэропорт та эшләй.

 

 

 

Ғибәҙәт биналары

Кафедраль соборы (лютерандар)	Михайлов соборы (лютерандар)	Мартин Сиркәүе (лютерандар)	Екатерина Сиркәү (лютерандар)	Часовня экуменический

Храм ях (фин)	Успение сиркәүе (рус)	Сиркәү Изге Бригитта (католик)	Сиркәү Бетел (адвентист)	Синагога

Музейҙар

Урын		Иҫтәлекле урын	Кеше	Урын		Иҫтәлекле урын	Кеше
1.		Aboa Vetus & Ars Nova	751 167	7.		Аалтонять Музей Вяйн	443 18
2.		Кафедраль соборы Турку	451 159	8.		Ферма Курал	760 16
3.		Marinum Forum	511 119	9.		Ботаника баҡсаһы	650 15
4.		Тарихи музейы	113 207	10.		Музей-дарыухана һәм Йорт Квенсел	408 12
5.		Музей һөнәри Луостаринмяка	596 35	11.		Биологик музейы	024 10
6.		Һынлы сәнғәт музейы	311 30	12.		Музыка музейы	8512

Тарихи музейы	Һынлы сәнғәт музейы	Aboa Vetus & Ars Nova	Музей һөнәри	Музыка музейы

Аалтонять Музей Вяйн	Marinum Forum	Суомен Йоутсен	Биологик музейы	Музей-аптека

Ботаника баҡсаһы	Ферма Курал	Музей үҙләштереү	Йорт-музей Hem Ett	Бринкать

Архитектура

Иҫке майҙан	Сауҙа майҙандарының	Майҙан таҙараҡ	Кесе майҙанында	Майҙан судоверфный

•  
  Театр швед
•  
  «Баҡыр» театры
•  
  Концерт залы

•  
  Або Академияһы
•  
  Лицей швед
•  
  Китапхана Турку
•  
  Баҙарында

• Курбатов Ю. И. Турку: История и архитектурный портрет города.. — СПб: Европейский Дом, 2004. — 124 с. — ISBN 5-8015-0185-1..
• Пилявский В. И. Турку / Обложка и суперобложка М. А. Бычкова; Ленинградская организация ордена Ленина Союза архитекторов СССР. — Л.: Стройиздат. Ленингр. отд-ние, 1974. — 112 с. — (Города-побратимы Ленинграда). — 15 000 экз. (полтава, суперобл.)

  Путеводитель «Турку» в Викигиде

• turku.fi — Турку рәсми сайты