Мандела, Нельсон

— ԥхынҷкәынмза 5, 2013 ш.) — еицырдыруа аполитикатәи аҳәынҭқарратәи усзуҩы. 1994 шықәсазы, зцәеижьи еиқәаҵәаз рахьтә ИуАР раԥхьатәи ахадас дҟалоит, апартеид даҿагыланы дықәԥон. 1993 шықәсазын Нельсон Мандела адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа ианашьан.

Мандела, Нельсон
Nelson Rolihlahla Mandela
Аполитикатә партиа
Алахәылара	Африканский национальный конгресс (1943 ш. инаркны) Южно-Африканская коммунистическая партия (Жәашықәса 1950 инаркны – Жәашықәса 1960 инаркны)
Ахатәы хьӡы	Rolihllahla Mandela
Аира	ԥхынгәымза 18, 1918 ш. Мфезо
Аԥсра	ԥхынҷкәынмза 5, 2013 ш. Хафтон-Эстейт
Аԥсра зыхҟьаз	респираторное заболевание
Аԥсыжра аҭыԥ	Цгуну
Атәылауаҩра	Аладатәи Африка
Абызшәақәа	Англыз бызшәа, коса
Ахаҵа/Аԥҳәыс	Эвелин Мандела (1944 ш.–1957 ш.), Винни Мандела (1958 ш.–1996 ш.), Граса Машел (1998 ш.–2013 ш.)
Ани аби	Носекени Фанни, Гадла Генри Мфаканьисва
Ахәыҷқәа	Макгато Мандела, Маказиве Мандела, Зенани Мандела-Дламини, Тембекиле Мандела, Зиндзи Мандела
Ауацәа	Ndileka Mandela (внук)
Анхарҭа	Хафтон-Эстейт
Алма-матер	Университет Витватерсранда, Университет Форт-Хэр, Университет Южной Африки, Лондонский университет
Аусура	аполитик, автобиограф, практикующий юрист, политический активист, политический заключённый, сценарист
Адин	методизм
Анашьамҭақәа	Премия имени Джавахарлала Неру бейлиф Большого Креста ордена Святого Иоанна Иерусалимского почётный доктор Говардского университета почётный доктор Университета Претории Alan Paton Award … подробнее на Викиданных
Анаԥынҵамҭа
Асаит	https://www.nelsonmandela.org
Commons Мандела, Нельсон

Аполитик ихьыӡҵәҟьа – Холилала Мандела. Диит рашәарамза 18, 1918 шықәсазы имаҷыз Мфезо захьӡыз қыҭак аҟны, ИуАР аӡиас Мбаше ахықәан ишьҭаз. Аҷкәын иаб Гадла Генри Мандела ихьӡын, уи ақыҭа напхгара аиҭон, насгьы аимшьҭра тембу Маӡалатәи ахеилак далан. Дара рмилаҭ ақьабзқәа рыла, Мандела иаб ԥшьҩык аҳәса иман. Урҭ жәахаҩык ахшара драбны дҟарҵеит – жәҩык аԥҳацәеи, ԥшьҩык аԥацәеи. Нельсон иан Нонгапи – Мандела иаб ахԥатәи иԥҳәыс лакәын.

Ахьӡ Холилала ишиашоу еиҭагазар иаанаго, аҵла амахәқәа зҵәахуа ауп, аха иаармарианы иҳәазар «проказник» иаанагоит. Мандела иоуп аҭаацәара ахәыҷқәа зегьы рахьтә ашкол ахь аныҟәара иалагаз. Актәи аурок аҟны арҵаҩы ахәыҷқәа зегьы англыз хьыӡқәа рылҭеит, ус еиԥш атрадициа ыҟеижьҭеи акрааҵуеит. Лара лоуп Манделагьы Нельсон ихьӡызҵаз, абри ахьӡ ала ауп адунеизегьы аҟны деицырдыруагьы дшыҟалаз.

Шықәсқәак ааҵхьаны еиԥш, иаби амчра ҿыц иахагылази реизҟазаашьақәа бжьысит аҟнытә, имаҵзура дамырхит. Уи азмырхакәан, иҳәсеи ихәыҷқәеи зегьы нхара ҳәа аҭыԥ ҿыц ахь ирышьҭит, ақыҭа Цгунуҟа.

Иҭыԥ иамхра акәу, мамзаргьы даҽаку изыхҟьаз, Гадла Мандела ӷәӷәала дычмазаҩхеит. Иара арыԥҳа чымазара адиагноз изықәыргылан, уи дагьахыԥсааит. Нельсон усҟан жәшықәса ракәын ихыҵуаз, аиҵбыратә классқәа рҟны иҵара хиркәшон.

Анаҩс, иҟан аиҳабыратә школ – интернат Кларкбери, уи екстерно далгоит, анаҩс дҭалоит ақалақь Форт-Бофорттәи аметодисттә колледж. Аброуп иара аспорт дахьазҿлымҳахазгьы, еиҳаракгьы иара игәаԥхеит абокси аҩреи, иԥсҭазаара зегьы арҭ аспорт хкқәа ирызкын.

1939 шықәсазы Мандела дҭалоит Форт-Хертәи ауниверситет, иара раԥхьатәиин ИуАР инхоз рахьтә зцәеижьи еиқәаҵәаз рахьтә иреиҳаӡоу аҵарадырра заурц зҽазызшәаз. Аха иҵарадырра аизырҳара хыркәшан актәи акурс аҟны. Иҟалаз уи ауп, Нельсони егьырҭ астудентцәеи абаикот иалахәын, астуденттә хеилак ахаҭарнакцәа ралхрақәа алҵшәақәа шыргәамԥхаз аарԥшуа.

Нельсон уаҳагьы ауниверситет дзалымгеит, 1941 шықәса рзы иара нхара ҳәа дцоит ладатәи африкатәи Ареспублика ахь зегьы иреиҳаз ақалақь – Иоханнесбург ашҟа, уа ашахта аҟны хьчаҩык иаҳасаб ала аусура далагеит. Абас иалагеит иара иџьатә биографиа. Аамҭак анаҩс азиндырратә усҳәарҭахь диасуеит, аклерк еиҵбы имаҵзурахьы.

Иусура инаваргыланы – азаанаҭдырҩы имаҵзура аҟны Нельсон Мандела Лада-Африкатәи ауниверситет латәарадатәи аҟәша астудентс дҟалоит. Уи даналга ашьҭахь агуманитартә дыррақәа абакалавр ҳәа адиплом ирҭоит. Нельсон иҵара иациҵоит, дагьҭалоит Витватерсрандатәи ауниверситет азиндырратә факультет. Ара раԥхьаӡа акәны драбадыруеит Гарри Шварци Джо Словеи, дара аԥхьаҟа аиҳабыра рҟны аминистрцәа рмаҵзурақәа ааныркылоит.

Ауниверситет аҿы аҵара аниҵоз Мандела даара аполитика дагәыланахалеит. Иара атәыла аҟны амчра африкатәи арадикалтә идеиақәа анырра ӷәӷәа ирҭеит, лассы-ласс аизарақәа ихы рылаирхәуа далагеит, урҭ ирылахәын Африкатәи амилаҭтә конгресс зцәеижьи еиқәаҵәаз аинтеллектуалцәа. Иара убасгьы, Нельсон ақәгыларақәа, амитингқәа ихы рылаирхәуеит, урҭ ззырхаз аҭыԥантәи ауааԥсыра адгылара рзыҟаҵара акәын. 1948 - тәи ашықәс азы амчра африкатәи Амилаҭтә партиа ахь ииасит, убри ашьҭахь ари аҳәынҭқарра апартеид аполитика апропаганда азура иалагеит.

Нельсон амаӡаныҟәгаҩ хада имаҵзура иоууеит, аамҭак анаҩс африкатәи амилаҭтә конгресс аҟны Мандела Аҿар рлига дахагылоит. Иара ибзоурала иаԥҵахеит амчра ахымхәыцра Акомпаниа,1955 шықәсазы иара аԥшьгара ҟаиҵоит зых иақәиҭу ажәлар Рконгресс аизгаразы. Мандела ауаа дрыцхраауан иполитикатә қәгыларақәа рнаҩсангьы. Уи иоуп зцәеижьы еиқәаҵәаз ауаа рзын раԥхьатәи азиндырратә усбарҭа аԥызҵаз. Уа ауаа еиқәаҵәақәа хәыдаԥсада адемократиатә принципқәа аус рыдиулоит, урҭ рыла аԥхьаҟа напхгараҭара иалагоит Лада-Африкатәи ареспублика аҟны, «Хартиа свободы» иахьӡын. Арҭ апринципқәа рсиаҿы ихадоу документхеит, уи ашьаҭала иргылахеит апартеид аполитика иаҿагылоз қәымчрадатәи ақәԥара, аҿиара иаҿыз ИуАР.

Ус иҟан 60-тәи ашықәсқәа рылагамҭанӡа, усҟан Мандела еиликааит ҭынчымҩала акгьы ӡбашьа шамам. Иара иаԥиҵоит арадикалтә партиа «Умконто ве сизве», уи азхиан бџьаршьҭыхралатәи ақәԥара. Ари аиҿкаара алахәылацәа аиҳабыратәии арратәии обиектқәа рыԥжәара иалагеит. Анаҩс, дара рҽыԥхьакны апартизантә еибашьра иалагеит. Ҭагалан 1962 шықәсазы Мандела иқәыӡбоит, уи хәышықәса иқәҵаны ддырбаандаҩуеит, ақәгыларақәа ахьеиҿикаауази, изакәанымкәа аҳәаа дахьахысызи рзы. Анаҩс, Нельсон идрыԥхьаӡалоз ацәгьоурақәа рсиа иахьацлаз хәышықәса рхаҭыԥан, иԥсҭазаара зегьы ҭакрыла ахгара иқәырҵеит.

Мандела иԥсҭазаара зегьы аҟнытә 27 шықәса ҭакрыла ихигеит. Егьырҭ аполитикатә баандаҩцәа инарҿырԥшны, уи иҭакышьа аҭагылазаашьақәа даара ицәгьан, зин ҷыда ҳәа акагьы имамызт. Мандела дахьҭакыз ашәҟәқәа рыҩра азин иман, аха уигьы фымз рахь знык акәын. Аҭел асрагьы азин иман шықәсыбжак ахь знык. Аха зых иақәиҭыз иҩызцәа даара адгылара изыҟарҵон Нельсон дахьҭакыз, урҭ роуп изыбзоуроугьы Нельсон Мандела ихьӡ адунеи иадыруа аҟаҵара.

Акыр адунеитә кьыԥхьтә ҭыжьымҭақәа лозунгла иҭәын, урҭ ирыҩуан «Нельсон Мандела ахақәиҭра ишәҭ» ҳәа. Уи анаҩсангьы, абахҭаҿы иҟазаара аан зцәеижьи еиқәаҵәаз апартеид иаҿагыланы иқәԥоз Нельсон Лондонтәи ауниверситет дастудентхоит, азиндырра абакалавр идипломгьы иоуеит. Абахҭаҟны дшыҟаз 1981 шықәсазы Нельсон ари ауниверситет ҳаҭыр зқәу аректорс аҟаларазы икандидатура ықәиргылоит, аха аиааира изымгеит.

80-тәи ашықәсқәа рзы атәыла анапхгара акыр аусқәа аднакылоит аполитики дареи реизыҟазаашьа аҟны компромисск иазнеирц. Мандела идыргалоит ихы иақәиҭтәра, аха уи азын иара апартеид даҿагыланы ақәԥара даҟәыҵыр акәын. Ас еиԥш ажәадгала ҳәарада нельсон мап ацәикит, ахақәиҭрагьы имоуит.

Зегьы аҽаԥсахит 1989 шықәсазы, усҟан ИуАР ахадас дҟалеит Фредерик Вилл Клерк, аиҳабырагьы Африкатәи амилаҭтә конгресс аусура азы азин ҟанаҵеит. Шықәсык ааҵхьаны Мандела идгылаҩцәеи иареи рхы иақәиҭыртәуеит. Нельсон де Клерк ихы дахьақәиҭитәыз азы даара дизгәдуун, аха арҭ аполитикцәа реизыҟазаашьақәа уеизгьы аибарххара рыбжьан. Дара рҩыџьагьы адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа роуит, аха абригьы еизааигәанамтәит. Иҟалаз уи ауп, Мандела ихы данақәиҭыртә ашьҭахь, дырҩегьых, аиҳабыра дырҿагыланы ақәԥарақәа дырзыгьежьит, урҭ лассы-ласс аидысларақәеи атерактқәеи рахь ииасуан.

Нельсон ақәгыларақәа мҩаԥигон амчрақәа ахара рыдҵо. Мандела иџьабаагьы баша имыӡит, 1994 шықәсазы имҩаԥгаз атәылаҟны раԥхьатәи адемократиатә алхрақәа рыбзоурала, Нельсон дпрезидентхоит, иара 62% алхыҩцәа рыбжьқәа иоуит.

Ари аҭыԥ аҟны хәышықәса дыҟан. Ари аамҭа иалагӡаны илшеит ахәыҷқәеи зыбаҩзтәымыз аҳәсеи рзы хәыԥсадатәи амедицина рзеиҿкаара, жәиԥшь шықәса рхыҵаанӡа ахәыҷқәа ашкол аҟны хәыдаԥсада аҵара рҵон, зегьы ацхыраагӡақәа роуан, ақыҭаҟны инхоз рхы аныҟәгаразы адотациақәа рзаԥҵан. Абарҭқәа рнаҩсангьы, Мандела ибзоурала азакәан ҿыцқәа алагалан, адгьыл, аусуратә еизыҟазаашьақәа, аусура алагаразы зегьы ирзеиԥшыз аҭагылазаашьақәа уҳәа реиԥш иҟаз азакәанԥҵаратә актқәа. Нельсон Мандела иаамҭазтәи иеиҳабыра, афыцамҩангара, аҭелтә цәаҳәақәа рымҩангара, анхарҭатә сектор аргылара, амедицинатә усбарҭақәа рыргылара рнапы алакын. Мандела ԥхьатәара дцеит 1999 шықәса рзы, аха ауаажәларратә ус мап ацәимкит. Иара СПИД ачымазара зыхьуа рхыԥхьаӡара аиҵатәра азҵаарақәа дырҿын, насгьы ари апроблема атәыла аҟны иаартны иалацәажәо иҟаиҵеит. ИуАР иахьа уажәраанӡагьы ари ачымазара иахҟьаны зегьы иреиҳаны ауаа ахьыԥсуа тәылоуп.

Нельсон хынтә аҳәса ааигахьан. Раԥхьа ԥҳәыс дигеит 1944 шықәсазы. ԥҳәысс иигаз Евелин Маказива илыхшеит ҩыџьа аԥҳацәеи ҩыџьа аԥацәеи. Иреиҵбыз – Маказива Мандела жәшықәса анылхыҵуаз лыԥсҭазаара далҵит. Аҭаацәа еилыҵит 1958 шықәсазы. Ианеилыҵ анаҩс, иаарласны, Нельсон иԥсҭазаараҿы дцәырҵуеит Винни Дламини. Ари аҭаацәара аҟны Мандела иоуеит ҩыџьа аԥҳацәа – Зенани Зиндзи. Документла Мандела Винни дылхаҵан 1994 шықәсанӡа, аха дара еилыҵит аполитик абахҭа данҭарк.

Нельсон ахԥатәи иԥҳәыс Граса Машел, ари лакәхеит, ахҭыс ҟалеит 1998 шықәсазы. Граса Машел дполитикын, лыԥшәмеи лареи еицырзеиԥшыз акыр аинтересқәа рыман. Мандела иԥсҭазаара далҵаанӡагьы иааигәара дыҟан. Нельсон иԥсы анҭаз иихьан жәибыжьҩык имаҭацәеи, жәиԥшьҩык имаҭацәа ирыхшази.

Иԥсҭазаара зегьы иалагӡаны аполитик иҭижьиз иҩымҭақәа рахьтә зегь реиҳа еицырдыруа иҟалеит иқәгылара «Сара аԥсра сазыхиоуп», уи иара иҩит 1964 шықәсазы аӡбарҭа аҟны, иара убасгьы «Ахақәиҭрахь ихараз амҩа». Даара имаҷымкәа аинтерес аман ишәҟәы «Ақәԥара – ари сара сыԥсҭазаара ауп», аизга «Схала схы ацәажәара», арҭ ашәҟәқәа иҩит данҭакыз аамҭазы.

2013 шықәсазы, аԥхын, Нельсон ахәышәтәырҭа дҭашәоит, ирыԥҳа ачымазара даара иӷәӷәаны ахы инардыруа иахьалагаз азы. Ахәшәтәра акраамҭа имҩаԥысуан, иагьхыркәшан цәыббрамзазы. Аполитик иҭагылазаашьа, иҳақьым иажәақәа рыла, иуадаҩын, аха иҭышәынтәалан, ус шакәызгьы абҵарамзазы Нельсон деицәахеит аҟынтә ирыԥҳақәа аҵәыҵәри аппарат иаҿаркуеит. Аҳақьымцәа ирылшоз зегьы ҟарҵон, аха ԥхынҷкәынмза 5, 2013 шықәсазы Мандела игәы аанкылоит. Нельсон Мандела усҟан 95 шықәса ихыҵуан. Хымш ирылагӡаны ИуАР аҳҭнықалақь аҿы аныҟәарақәа зегьы аанкылан, арҭ амшқәа рзы бзиа еицырбоз аполитик зықьҩыла ауаа аҵыхәтәантәи имҩахь днаскьаргон. Нельсон иԥсыжра еиҿкаан ԥхынҷкәынмза 15, 2013 шықәсазы Цгуну ақыҭан, ихәыҷрашықәсқәа зегьы ахьихигаз.

Мандела ахьыӡқәа хԥа иман, данниз Холилала ихьӡырҵеит. Англыз хьӡы Нельсон ашкол аҟны иоуеит. ИуАР Нельсон Мандела дырдыруеит иара убасгьы, Мадиба ҳәа (ари ажәлар коса рклан хьӡқәа иреиуоуп). Мандела 1964 шықәсазы иԥсҭазаара зегьы ҭакрала ахгара иқәҵан. Иҭакра аамҭа аиҳарак адгьылбжьаха Роббен ихигеит. Анаҩс, ҷыдалатәи арежим ахьыҟаз абахҭа Поллсмур ахь диаган. Ҭакрала ихигаз 27 шықәса рахьтә 17 шықәса акамера аҟны ихала дҭакын, уа шықәсыбжак ахь знык аҭел асреи, салам шәҟәык аҩреи ракәын зинс имаз. Иҭакра аамҭа иалагӡаны Мандела латәарада Лондантәи ауниверситет дҭаланы далгеит.

1990-тәи ашықәсазы ИуАР аиҳабыра Мандела ихы дақәиҭнатәуеит.

27 шықәса аҟынтә аҵыхәтәантәи амзақәа ахьихигаз Кеиптаунтәи абахҭа «Виктор Верстер» аҟны иахьа Мандела ибаҟа гылоуп.

Нельсон иԥа еиҳабы – Тембекиле амҩатә машәыр аан дҭахеит, иара абахҭа данҭакыз аамҭазы. Иԥа иԥсыжрахь анеира ИуАР амчрақәа азин ирымҭеит.

1994 шықәсазы иара дҟалоит зцәеижьи еиқәаҵәаз рахьтә ИуАР раԥхьатәи ахадас, уи апартеид даҿагыланы дықәԥон. 1993 шықәсазын Нельсон Мандела адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа ианашьан. Хәышықәса президентс иҟазаара иалагӡаны, Мандела илшеит ахәыҷқәеи зыбаҩзтәымыз аҳәсеи рзы хәыԥсадатәи амедицина рзеиҿкаара, жәиԥшь шықәса рхыҵаанӡа ахәыҷқәа ашкол аҿы хәыдаԥсада аҵара рҵон, зегьы ацхыраагӡақәа роуан, ақыҭа аҿы инхоз рхы аныҟәгаразы адотациақәа роуан. Абарҭқәа рнаҩсангьы, Мандела ибзоурала азакәан ҿыцқәа алагалан, адгьыл, аусуратә еизыҟазаашьақәа, аусура алагаразы зегьы ирзеиԥшыз аҭагылазаашьақәа уҳәа реиԥш иҟаз азакәанԥҵаратә актқәа. Нельсон Мандела иаамҭазтәи иеиҳабыра, афымцамҩангара, ателтә цәаҳәақәа рымҩангара, анхарҭатә сектор аргылара, амедицинатә усбарҭақәа рыргылара рнапы алакын.

1999 шықәсазы иара аполитика аҟынтәи дцоит. 2009 шықәсазы Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара ԥхынгәымза 18 Нельсон Мандела Имш ҳәа рыланаҳәеит.

80 шықәса анихыҵуаз Нельсон Мандела Мозамбик ахадас иҟаз, зхаҵа дыԥсхьаз, Граса Машел ԥҳәысс дигоит. Граса Машел адунеи аҟны ҩ-тәылак рхадацәа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы дрыԥшәмаԥҳәысын.

2011 шықәсазы Мандела 93 шықәса зхыҵуаз 12 миллионҩык инарыцны ашколхәыҷқәа аамҭак ала адныҳәаларатә ашәа изырҳәеит.

2009 шықәсазы Нельсон Мандела иԥсҭазаара шьаҭас иҟаҵаны иҭыхын анысмҩатә фильм – адрама «Непокорный».