აფხაზური ნინა (მუშითჯოხოდვალა аҧсуа бызшәа აფსუა ბვზშია, ვარა რჩქვანელობურო аҧсшәа აფსშია) — აფხაზურ-ადიღეური ფანიაშ აფხაზურ-აბაზური ბუნაშ ნინა.
აფხაზურ ნინაშა რაგადანა საქორთუოს (აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკა) დო თურქეთის. საქორთუოს თე ნინაშა მორაგადეეფიშ რიცხუ აკმადგინანც დოხოლ. 101.000 კოჩის. თურქეთის აფხაზურ ნინაშა მორაგადეეფიშ ზუსტი რიცხუშ დოდგინა თურქეთიშ რესპუბლიკას რინელი ვადასაბაღ დოკუმენტირაფაშ დო ნორკებას ონდებელ ოკათაშე ეჭარუაშ გეშა ძნელი რე.
აფხაზური ნინა Аҧсуа бызшәа, Аҧсшәа | |
---|---|
გოფაჩილიე | საქორთუო თურქეთი რუსეთი იორდანია სირია ერაყი |
მორაგადეეფიშ მუდანობა | 125.000 კოჩი |
ოფიციალური სტატუსი | აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკა |
ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ოორუეკავკაციური |
ჭარალუაშ სისტემა | კირილიცა, აფხაზური ანბანი |
ნინაშ კოდეფი | ISO 639-1: ab ISO 639-2: abk |
აფხაზურნინამ მახორობაშ გეშა სქჷლადირი ოფიციალური დო ვაოფიციალური რიცხობური მუნაჩემეფი ძალამი საორჩანოთ იშხვანერებუ ართმაჟირაშე. კერძოთ, თე რიცხუ იძანძჷ 4.000-შე 39.000 კოჩიშახ.
აფხაზური ნინაშ კოკო შილებე მირჩქინუას საქორთუოშ ტერიტორიასჷნე აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკაშ მოლენი აჭარაშ ართ-ართი მუნიციპალიტეტის, თაშნეშე სირიას სქჷლადირი მუსხირენი აფხაზურნინამი დოხორელი პუნქტი.
აფხაზური ნინა იუნესკო-შ ნქირაფაშ საფრთხეშ წოხოლე გიმარენჯი ნინეფიშ ერკებულშა რე მიშაღალირი.
ეთნონიმი „აფხაზი“ ეტიმოლოგიური თოლწონუათ ქორთული გოჭყაფაშ ზიტყვა ოკო ორდას დო შხვა კათეფიშ ნინეფსჷთ ქორთულშე ოკო გინურთუმუდუკო (სამანგათ, ოსურო Абхази, ბერძენულო Αμπχαζία, რუსულო Абхазия, ინგლისურო Abkhazia, გერმანულო Abсhasien, თურქულო Abhazya, არაბულო أبخازيا, სპარსულო آبخاز). მუთ ოწაწჷ სპარსულ წყუეფცჷნ, ეიოშანალიე ართი დეტალი; X ოშწანურას საქორთუოს უშარალუ ჩინებული სპარსი პოეტის აბუ მანსურ მუჰამად იბნ აჰმად დაყიყის, ნამუთ საქორთუოს აფხაზეთო მიშინუანც.
აფხაზური ნინა მიშმურც კავკაციურ ნინეფიშ ოორუე-ბჟადალურ, აფხაზურ-ადიღურ ბუნაშა. აფხაზური ნინა აბაზური ნინაწკჷმა ართო აკმოქიმინჷნც ართი ნინაშობურ ართურც.
აფხაზური ნინა წოროხონარიელეფიშ გჷშაკერძაფილი სიხვეიანეთ გჷშმეგორუ. თეწკჷმა ახირებულო ჭიჭე რე ხონარიელეფიშ მუდანობა. აფხაზურ ნინას რე 2 დისტინქტიური ხონარიელი; რღია ხონარიელი a დო დოკილერი ხონარიელი ə. თიშ მეჯინათ წოროხონარიელეფიშ მუ კონსტელაცია იქიმინუნ, წჷმობთქუანთ მუჭოთ e, i, o ან u. აბჟუურ დიალექტის 58 წოროხონარიელი უღუ, ოდო ბზიფურ დიალექტის 67 წოროხონარიელი.
აფხაზურ ნინას ახასიათენც აგლუტინაცია დო წჷმარინუანც ერგატიულ ნინას. აფხაზური სქესის ხვალე ჯოხონოთირეფც გჷშმასხუნუნც. ჯოხოსქილედის უღუ ალაზიმაფათ რჩქვანელობური მორფოლოგია — რე რთინაშ აკონჭირელი მუდანობა, მანგიორი კილოთა რე ძალამი რთული დო კომპლექსური — ახასიათენც ჯინჯიერო პრეფიგირაფა.
აფხაზურ ნინას ხშირას აფხაზურ–აბაზ(ინ)ური ნინაშ დიალექტო მიშინუანა. ლინგვისტური თოლწონუათ ბრელაშო უჯგუში იჸი აფხაზურც დო აბაზურც ჟირი შხვადოშხვა ნინათ დობსხუნუნთჷ-და. აფხაზური ნინა ირთუ მუსხირენი დიალექტო, ნამუეფშეთ სუმი აფხაზეთიშ ტერიტორიას (ბჟადალუშე ბჟაეიოლჸურე) აფხვადუნა: (1) ბზიფური, (2) აბჟუური დო მაართა-მაჟირა დიალექტწკჷმა ალაზიმაფათ ობაღინაფალო ჭიჭე (3) სამურზაყანოშ (ზიტყვა სამურზაყანოშ გეშა თინაქ ვაშმოჩირთან ოკო მარგალური ნინაშ სამურზაყანო-ზუგდიდიშ დიალექტშა) დიალექტეფი. შხვა დიალექტეფი ამდღანერი თურქეთიშ ტერიტორიას აფხვადუნა (სადზი, ახჩიფსა დო ცაბალი, თაშნეშე ბზიფი).
აფხაზური ნინაშ გეშა სქჷლადირი მაართა ჩინებეფი, ნამუეფუთ ამდღარშახ კინიჩუნ, ХVII ოშწანურაშ ჩინებული თურქი მეშარეს ევლია ჩელების (Evliya Çelebi) ორხველჷ. ევლია ჩელები მუში შარალუას 1640 წანას ქიგერინალე დო მუსურებჷ 1670 წანას. თის აკულებჷ ყირიმი, რუმელია, ავსტრია, ალბანეთი, კრეტა, დალმაცია, თესალონიკი, აზერბაიჯანი დო საქორთუო დო მუში მირსაქეფი ართი წიგნო აკუკირჷ, ოდო წიგნიშა „სეაჰათნამე“ (ოშარალუ წიგნი) ქიგეუდვალჷ. მეშარეს ზოგადი ჩინებეფიშ მოხ არაბული ასოეფით ქინუჭარაფჷ ნამთინე აფხაზური ზიტყვა. აფხაზური ნინა ახალნორდი ოჭარალუ ნინა რე.
მაართა აფხაზური ანბანი 1862 წანას სლავურ-კირილური ჭარალუაშ ბაზაშა აკიმუშუ ბარონი პეტერ ფონ უსლარქ დო თინა აკმოდირთჷდ 37 ასო-შანშე, მარა 1905 წანაშე გრაფიკული შანეფიშ მუდანობა 55 ასოშახ მორდეს. მოგვიანაფილო ნიკო მარიქ ქოცადჷ ხოლო უმოსო დუხალიწუდუკო თე ჭარალუა, მარა თიქ ლათინურ ანბანშა გეპონაფათ ქჷდარსხუ ხოლო ართი, ახალი ბუნა, ნამუთ უკვე 75 ასო-შანც იკათუანდჷ. ლათინურ ანბანც აფხაზეფი 1926-შე 1928-შახ გჷმირინუანდეს. 1937 წანას ქორთული ანბანიშ ოსხირშა გამშიღეს აფხაზური ჭარალუა, მარა ქორთუეფიშე დისტანცირაფაშ ზალამიშ გეშა აფხაზეფქ 1954 წანას კჷნე კირილურ ვარიანტის დართეს. ქორთული ანბანიშ მიშაღალაშ თე ფაქტი ხშირას გინორთელე აფხაზეფიშით ქორთუეფიშ საჸალეშ ბაძაძი, კერძოთ ბრელი აფხაზა თე ისტორიულ ფაქტის ქართიზაციაშ ცადინც ორწყე. მორომუნერო უნწყუნც თინეფც ხეს დორხველი ნციონალური სახეშ ასქილიდაფას კირილური ანბანიშ (თ.გ. გრაჟდანკაშ) გჷმორინაფა, უჩინებუ რე.
საბოლა ჯამს ნინაშმეცნარეფი, ნამუეფით შხვადოშხვა ბორჯის აფხაზური ანბანიშ დორსხუაფაშო ხანდენდესჷნ, რდეს პეტერ ფონ უსლარი, დიმიტრი გულია, კონსტანტინე მაჭავარიანი, ალექსეი ჭოჭუა დო ნიკო მარი.
ასო (კირილიცა) | ტრანსლიტერაცია | IPA შანი | ასო | ტრანსლიტერაცია | IPA შანი |
---|---|---|---|---|---|
Аа | a | /a/ | Мм | m | /m/ |
Бб | b | /b/ | Нн | n | /n/ |
Вв | v | /v/ | Оо | o | /o/ |
Гг | g | /g/ | Ҩҩ | o̩ | /ɥ/ |
Гьгь | g' | /gʲ/ | Пп | p | /pʼ/ |
Ҕҕ | g̍ | /ɣ/ | Ҧҧ | ṗ | /p/ |
Ҕьҕь | g̍' | /ɣʲ/ | Рр | r | /r/ |
Дд | d | /d/ | Сс | s | /s/ |
Дəдə | do | /dʷ/ | Тт | t | /tʼ/ |
Џџ | ǰ | /dʐ/ | Тəтə | to | /tʷʼ/ |
Џьџь | ǰ' | /ʥ/ | Ҭҭ | t̢ | /t/ |
Ее | e | /e/ | Ҭəҭə | t̢o | /tʷ/ |
Ҽҽ | c̍ | /ʦ̢/ | Уу | u | /w, u/ |
Ҿҿ | c̨̍ | /ʦ̢ʼ/ | Фф | f | /f/ |
Жж | ž | /ʐ/ | Хх | x | /x/ |
Жьжь | ž' | /ʑ/ | Хьхь | x' | /xʲ/ |
Жəжə | žo | /ʐʷ/ | Ҳҳ | x̢ | /ћ/ |
Зз | z | /z/ | Ҳəҳə | x̢o | /ћʷ/ |
Ʒʒ | ʒ | /ʣ/ | Цц | c | /ʦ/ |
Ʒəʒə | ʒo | /ʣʷ/ | Цəцə | co | /ʦʷ/ |
Ии | i | /i, j/ | Ҵҵ | c̅ | /ʦʼ/ |
Кк | k | /kʼ/ | Ҵəҵə | c̅o | /ʦʷʼ/ |
Кькь | k' | /kʲʼ/ | Чч | č | /tɕ/ |
Ққ | k̢ | /k/ | Ҷҷ | č̢ | /tɕʼ/ |
Қьқь | k̢' | /kʲ/ | Шш | š | /ʂ/ |
Ҟҟ | k̄ | /qʼ/ | Шьшь | š' | /ɕ/ |
Ҟьҟь | k̄' | /qʲʼ/ | Шəшə | šo | /ʂʷ/ |
Лл | l | /l/ | Ыы | y | /ə/ |
Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийскокавказские языки. «Наука». Москва, 1967.
This article uses material from the Wikipedia მარგალური (Margaluri) article აფხაზური ნინა, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). დინორე მიწორინაფილი რე გეჸვენჯი ლიცენზიათ (დო შხვა ვა რე მეწურაფილი-და): CC BY-SA 4.0. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki მარგალური (Margaluri) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.