Bulling – bu zoʻravonlik, majburlash, haqoratli soʻzlar bilan masxara qilish yoki tahdid qilish, ishonchni suiisteʼmol qilish, tajovuzkorlik qilish yoki dominantlikdan qoʻrqitish uchun foydalanish.
Xulq-atvor koʻpincha takrorlanadi va odatiy holdir. Muhim shartlardan biri bu (bezori yoki boshqalar tomonidan) jismoniy yoki ijtimoiy kuchning nomutanosibligini idrok etishdir. Bu nomutanosiblik bezorilikni mojarodan ajratib turadi. Bulling tajovuzkor xatti-harakatlarning kichik toifasi boʻlib, u dushmanlik niyati, kuchlarning nomutanosibligi va maʼlum vaqt davomida doimiy takrorlanishi bilan tavsiflanadi.
„Bully“ soʻzi 1530-yillarda qoʻllanilgan vaqti „sevgilim“ degan maʼnoni anglatgan, niderlandcha: boel har ikki jinsga nisbatan qoʻllanilgan, „suyukligi“, „birodar“ maʼnosida ishlatilgan. Maʼno 17-asr davomida „yaxshi odam“, „qoʻzgʻolonchi“, „zaiflarni tahqirlovchi“ maʼnolarida qoʻllanildi. Bu „suyukligi“ va „fohishaning himoyachisi“ kabi soʻzlar oʻrtasidagi bogʻlovchi maʼno boʻlishi mumkin, bu „bezorilik“ ning bir maʼnosi sifatida ishlatilgan (1706-yilgacha maxsus tasdiqlanmagan). „To bully“ feʼli birinchi marta 1710-yilda rasman tasdiqlangan.
Tarixda Amerika madaniyatida bu atama undov/nasihat sifatida, xususan Theodore Roosevelt bilan mashhur bilan bogʻliq boʻlgan va hozirgacha bezori minbarida (bully pulpit), Roosevelt vaqtida chiqarilgan tangada zaif/beqaror maqtov sifatida ishlatilgan („bully for him“).
Bulling turli adabiyotlarda turfa turlarga ajratilgan. Ular ogʻzaki boʻlmagan, ogʻzaki yoki jismoniy xatti-harakatlar shaklida boʻlishi mumkin. Boshqa tasniflash jinoyatchilar yoki ishtirokchilar holatiga asoslanadi, shuning uchun turlar individual va jamoaviy bullingni oʻz ichiga oladi. Boshqa talqinda, shuningdek, boshqa shaxsga yoki hatto mulkka yetkazilgan jismoniy zarardan tashqari, hissiy va munosabatlardagi zoʻravonlik ham aytib oʻtiladi. Bundan tashqari, yaqinda paydo boʻlgan kiberbulling deb ataladigan turi ham keng tarqalgan.
Jismoniy, ogʻzaki va oʻzaro munosabatlardagi bulling boshlangʻich maktabda eng keng tarqalgan boʻlib, odamlar hayotining keyingi bosqichlarida davom etadigan zoʻravonliknng dastlabki bosqichi boʻlishi mumkin.
Individual bulling taktikasi bir shaxs tomonidan jabrlanuvchiga nisbatan amalga oshiriladi. Individual bullingni to'rt turga bo'lish mumkin.
Jismoniy bulling – bu birovning tanasiga zarar yetkazadigan yoki uning mulkiga zarar yetkazadigan har qanday qoʻrqitish turini oʻz ichiga oladi. Birovning mulkini oʻgʻirlash, urish, urishish va qasddan yoʻq qilish jismoniy zoʻravonlikning bir turidir. Kamdan-kam hollarda jabrlanuvchiga birinchi marotabaning oʻzida jismoniy bulling amaliyoti qoʻllaniladi. Koʻpincha zoʻravonlik boshqa shaklda boshlanadi va keyinchalik jismoniy bullingga oʻtadi. Jismoniy bullingda bezori foydalanadigan asosiy qurol uning tanasi (mushti, oyogʻi, kallasi) yoki oʻz qurboniga hujum qilgan vaqtda qurol sifatida foydalangan obekt (tayoq, bita, karset va hokazo) boʻlishi mumkin. Baʼzida yoshi kattalar oʻsmirlikda shakllangan notoʻgʻri qarashlari tufayli tengdoshlarini bulling nishoniga olishadi va ularni bu orqali oʻzlaridan begonalashtiradilar. Bu esa tez orada sinfdoshlari tomonidan ularni mazax qilinishi, qiynoqqa solish va „kaltaklash“ holatlariga olib kelishi mumkin. Jismoniy bulling koʻpincha vaqt oʻtishi bilan kuchayadi va halokatli yakunlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun koʻpchilik keyingi kuchayishning oldini olish maqsadida uni tezda toʻxtatishga harakat qiladi.
Ogʻzaki bulling eng keng tarqalgan zoʻravonlik turlaridan biridir. Bu tur gapirish, ovozdan boshqa maqsadlarda foydalanish yoki tana tilining baʼzi shakllari orqali amalga oshiriladi va hech qanday jismoniy tajovuzni oʻz ichiga olmaydi. Bulling odatda ayni shu bosqichda boshlanadi va quyidagilardan birini oʻz ichiga oladi:
Ogʻzaki bullingda bezori foydalanadigan asosiy qurol ovozdir. Koʻp hollarda ogʻzaki zoʻravonlik ikkala jins orasida ham uchraydi, lekin qizlar bu usulni koʻproq ishlatadilar. Qizlar, umuman olganda, oʻgʻil bolalarga qaraganda haqorat qilishda nisbatan nozikroq soʻzlardan va usullardan foydalanadilar. Qizlar boshqa shaxslar ustidan hukmronlik qilish va ularni nazorat qilish hamda ularning ustunligi va kuchini koʻrsatish, koʻpincha oʻzlari uchun ideal boʻlgan odamni hayratda qoldirish uchun ogʻzaki zoʻravonlik, shuningdek, ijtimoiy chetlatish usullarini qoʻllaydilar. Koʻpincha oʻgʻil bolalar boshqalarni jismoniy zoʻravonlik bilan qoʻrqitishdan qochishni istashsa, nisbatan oddiyroq boʻlgan ogʻzaki bullingdan foydalanishni maqul koʻradilar.
Munosabatlardagi bulling (baʼzan ijtimoiy tajovuz deb ataladi) boshqalarga zarar yetkazish uchun munosabatlardan foydalanadigan bulling turi. Bu atama, shuningdek, kimningdir obroʻsiga yoki ijtimoiy mavqeiga putur yetkazish maqsadida qilingan har qanday qoʻrqitish turlarini ham oʻz ichiga qamrab oladi. Bu tur jismoniy va ogʻzaki bullingga kiritilgan usullar bilan ham bogʻlanishi mumkin. Oʻzaro zoʻravonlik – bu yoshlar orasida keng tarqalgan, lekin ayniqsa qizlarga nisbatan qoʻllaniladigan bullingning bir turidir. Ijtimoiy chetlatish (birovni eʼtiborsiz qoldirish yoki oʻzini „tashqarida qolgan“ his qilish) munosabatlardagi zoʻravonlikning eng keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanadi. Oʻzaro bulling zoʻravonlar tomonidan ularning ijtimoiy mavqeini yaxshilash va boshqalarni nazorat qilish uchun bir vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Jismoniy bullingdan farqli oʻlaroq, munosabatlardagi buling ochiq emas va uzoq vaqt davomida sezilmasdan davom etishi mumkin.
Kiberbulling – bu boshqa shaxsni bezovta qilish, tahdid qilish, sharmanda qilish yoki nishonga olish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish. Voyaga yetgan shaxs ishtirok etganda, u kiber-tahqirlash yoki kibertalking taʼrifiga javob berishi mumkin, bu huquqiy oqibatlarga olib kelishi va qamoq jazosini oʻz ichiga olishi mumkin. Bunga elektron pochta, soniyali xabar almashinish, ijtimoiy media veb-saytlari (masalan, Facebook), matnli xabarlar va mobil telefonlardan foydalanish orqali amalga oshiriladigan bullying kiradi. Taʼkidlanishicha, kiberbulling boshlangʻich maktabga qaraganda oʻrta maktablarda koʻproq uchraydi.
Internet odamlarni javobgarlikdan va turli filtrlardan cheklamaydi. Bezorilik uchun internetdan foydalanish orqali oʻzini yengilroq va kamroq cheklangan his qilishi mumkin va bu Onlayn inhibisyon effekti deb ataladi. Bezorilik uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish kimningdir onlayn obrosiga putur yetkazishi mumkin. Onlayn maʼlumotlar, agar platforma tomonidan oʻchirilmagan boʻlsa va hatto undan keyin ham oʻchirilmasa, u yerda abadiy saqlanib qoladi. Kelajakda ish beruvchilar va internetga kirish imkoniga ega odamlar har qanday odamning boshqalar bilan qanday munosabatda boʻlganligini koʻrishlari mumkin. Kiberbulling bilan bogʻliq yana bir muammo shundaki, boshqa odamlar bu holatda ham ishtirok etishi mumkin. Texnologiya, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish boshqalarga kontentni ijobiy yoki salbiy boʻlishidan qatʼi nazar, qayta joylashtirish yoki almashtirish imkonini beradi.
Kollektiv bulling taktikasi jabrlanuvchiga nisbatan bir nechta shaxslar tomonidan qoʻllaniladi. Kollektiv bulling mobbing sifatida tanilgan va har qanday alohida turdagi bezorilikni oʻz ichiga olishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlarda trolling xatti-harakati, odatda, tasodifiy oʻquvchi tomonidan individual xarakterga ega deb hisoblansa ham, baʼzida homiylik ostidagi astroturferlar tomonidan uyushtirilgan harakatlar sifatida baholanadi.
Mobbing har qanday kontekstdagi, masalan, oila, tengdoshlar jamoasi, maktab, ish joyi, mahalla, hamjamiyat yoki Internetda shaxsni guruh tomonidan qoʻrqitishni anglatadi. Bu ish joyida hissiy zoʻravonlik sifatida sodir boʻladi, masalan, hamkasblar, qoʻl ostidagi ishchilar yoki boshliqlar tomonidan mish-mish tarqatish, qoʻrqitish, kamsitish, obroʻsizlantirish va chetlatilishi orqali ish joyidan majburan chiqarish uchun qoʻllaniladi. Bunda jabrlanuvchining jinsi, dini va boshqa hislatlari orqali kamsitilinadi.
This article uses material from the Wikipedia O‘zbek article Bulling, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Matndan CC BY-SA 4.0 litsenziyasi boʻyicha foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan boʻlsa). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki O‘zbek (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.