Сатурн

Сатурнну телескоп-биле көөрге ыржым, сооксумаар болу берген ногаанзымаар өңнүг. Бурун шагда римчилер өлүм бурганның ады-биле ол бомбурзекти Сатурн деп адааннар. Ол долгандыр дээрбектиг болгаш өске бомбурзектерден онза ылгалдыг. Ук дээрбек ооң ортузун долгандыр бүргеп алган. 29,5 чылдың дургузунда ол Хүннү долгандыр бир дескинер. Ол дескинип чоруп турда, ооң дээрбээ үргүлчү өскерлип көстүр. Сактырга ол дээрбек долузу-биле аңдарлып, ол-бо талаларын көргүзүп турганзыг. Сатурннуң калбаа 120 муң км, массазы Юпитерден 3 катап эвээш, бүдүмелиниң дыгыйы куб сантиметрде чүгле 0,71 г. Ынчангаш ооң бүдүмелдериниң көвей кезии водородтан, гелийден тургустунган деп түңнел үндүрүп болур. Атмосферазының составында газ байдалда турар ындыг көвей эвес метан холуксаазы бар. Аммиак бары билдинмес. Спектрин барымдаалап тодарадырга, ооң кырының температуразы кончуг куду - -184°. Атмосферазының каъттары үүрмектелген метандан тургустунган болгу дег. Телескоп-биле көөрге экваторну дургаар карарып-даа, чырып-даа көстүр ойбандылар бар, ынчалза-даа олар Юпитернии дег өңгүр, көскү, тода эвес. Сатурн бодунуң өзээн 10 шак 14 минута дургузунда бир долганыр.

1610 чылда сураглыг астроном Галлилей Сатурнну телескоп-биле хайгаарап көргеш, ону бир-ле чүве долгандыр бүргеп алган-дыр деп шинчилээн. Ону дээрбек долганып алган туранын астрономнар улам тодарадып ажытканнар. Сатурннуң дээрбектиг болганы Хүн системазының планеталарында кайгамчык болуушкун. Калбак дээрбектер ол планетаның ортузун хос дескинип алган, ооң кырынга дегбестер. Ол дээрбектерни бот-боттарындан үзүк-үзүк турар, 3 аңгы дээрбектерге чарар. Эң-не даштыкызын - А-биле, оон арай чырыксымаар ортузундаазын - В-биле, шаарарып көстүр иштикизин - С-биле демдеглээр.Эң-не иштики дээрбээниң планетаже чоок талазын Д-биле демдеглээр. Үр-ле үениң иштинде Сатурннуң дээрбектери чүден бүткенин билип чадап турган. Сөөлгү үеде барымдаалар ёзугаар алырга, олар шуут тудуш эвес, а үүрмек бүдүмелдер чыглы берип, дээрбек ышкаш болу берген ук планетаны дескинип турар. Дээрбектерниң кылын-чугазын тодарадыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглап келген түңнелинде, оларның кылыны 1-ден 4 километр хире чедир деп илереткен. Ол дээрбектерниң спектрин база радиоастрономнарның үндүрген түңнелдерин барымдаалааш, дээрбектер хемчээли 0,35 - 35,0 мм хире үүрмек бүдүмелдерден тургустунган деп шинчилээн. Ынчалза-даа оларның хемчээли оон улуг-даа бооп болур. Инфракызыл спектрни барымдаалаар болза, ол дээрбектерниң составында хыраа тогланчылары бар болгу дег. Оон ыңай оларның тургузуунда чүү кирип турары билдинмес.

Сатурннуң дээрбектеринден аңгыда, ону дескинип турар 10 эдеринчи база бар. Оларның эң улуу - Титан. Юпитерниң эдеринчизи Ганимед биле Титан хемчээл талазы-биле Меркурийден бичилевес. Титандан өске эдеринчилери үргүлчү чаңгыс талалары-биле Сатурнче көрнүп алган турарлар.

1. Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.