Amerika yerlileri, Avrupalılar'ın gelişinden önce Amerika kıtasında yaşayan Eskimo-Aleut halkları ile Kızılderilileri kapsayan ortak ad.
Bu sayfanın ya da bir kısmının Türkçeye çevrilmesi gerekmektedir. Bu sayfanın tamamı ya da bir kısmı Türkçe dışındaki bir dilde yazılmıştır. Madde, alakalı dilin okuyucuları için oluşturulmuşsa o dildeki Vikipedi'ye aktarılmalıdır. İlgili değişiklikler gerçekleşmezse maddenin tamamının ya da çevrilmemiş kısımların silinmesi sözkonusu olabilecektir. İlgili çalışmayı yapmak üzere bu sayfadan destek alabilirsiniz |
Bazıları bu adı İngilizce Amerindian terimin karşılığı olarak yalnızca Kızılderililer için kullanır ve Eskimo-Aleut halklarını dahil etmez. Alaska ve Kanada gibi hem Eskimo hem de Kızılderili nüfus barındıran yörelerde Amerika yerlisi adı her ikisi için kullanılırken, Kıta ABD'sinden Arjantin'e kadar Eskimo barındırmayan diğer yörelerde yalnızca Kızılderili anlamındadır.
 En üst soldan sağa 1., 3. ve 4. Eskimo, diğerleri Kızılderili halklarıdır | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Peru | 13.8 milyon |
 Meksika | 10.1 milyon |
 Bolivya | 6 milyon |
 Guatemala | 5.4 milyon |
 Ekvador | 3.4 milyon |
 ABD | 9.7 milyon |
 Kolombiya | 1.4 milyon |
 Kanada | 1.2 milyon |
 Brezilya | 700,000 |
 Şili | 692,000 |
 Arjantin | 600,000 |
 Venezuela | 524,000 |
 Honduras | 520,000 |
 Nikaragua | 443,847 |
 Panama | 204,000 |
 Paraguay | 95,235 |
 El Salvador | ~70,000 |
 Kosta Rika | ~60,000 |
 Guyana | ~60,000 |
 Grönland | 51.349 (2012) |
 Belize | ~24,501 (Maya) |
 Fransız Guyanası | ~19,000 |
 Surinam | ~12,000 - 24,000 |
| Diller | |
| Din | |
ABD Nüfus Sayım Dairesi (Amerika Birleşik Devletleri Sayım Bürosu) ülkedeki yerlileri American Indian and Alaska Native adı altında topluca ele alır ve American Indian («Amerikalı Hint») terimiyle Kıta ABDsi'ndeki yerliler (ki hepsi de Kızılderilidir) kastedilirken, Alaska Native («Alaska Yerlisi») terimi Alaska'daki yerlilerin tamamı (Aleutlar, Alaska Eskimoları, Alaska Kızılderilileri) için kullanılır.
Kanada'da aboriginal peoples («yerli halklar») olarak adlandırılır ve hem Kanada Eskimolarını (Inuit), hem Kanada Kızılderililerini (First Nations), hem de melez Métisleri nitelendirir. Kanada'da Indian («Kızılderili») adı "aşağılayıcı" (pejorative) bulunduğu için resmî olarak fazla kullanılmaz. Kanada'da Indian adı resmî olarak yalnızca Hintler için kullanılır.
Amerika yerlilerinin sınıflandırılması kültür bölgelerine, coğrafyası ve dillerine göre ayrı ayrı sınıflandırılır. Antropologlar genellikle akışkan sınırlı kültür bölgeleri olarak sınıflandırma eğilimindedirler. Bu kültür bölgeleri şu anki sınırlara göre değil, yerlilerin Amerika'nın keşif sürecinde Avrupalılarca karşılaştığı 15. yüzyıl başlarındaki konumları baz alınarak düzenlenir.
Amerika yerli dilleri, üç ana filum olarak, Eskimo ile Aleutların konuştuğu Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili Na-Dene halklarının konuştuğu Na-Dene dilleri ile bunların haricindeki bütün Kızılderili halklarının konuştuğu Amerind dilleri biçiminde sınıflandırılır. Na-Dene dillerinin Asya'daki Yenisey dilleri ile Dene-Yenisey dilleri adı altında birlikte sınıflandırılması fikri 2008 yılında Edward Vajda tarafından ortaya konmuştur ve Eskimolar dışında Asya kökenli olduğu dil bilimi kriterlerine göre ortaya konan ilk ve tek Kızılderili grubu budur. Geriye kalan diğer Kızılderililerin dilleri 1960 yılında Joseph Greenberg tarafından Amerind dilleri adı altında birleştirilmesi fikri ortaya atılmıştır, fakat bu teoriyi tarihi dil bilimcilerin çoğu reddeder.
Na-Dene dillerini konuşan halklar, İnuitler ve Alaska yerlileri haplogrup Q (Y-DNA) mutasyonları sergiler; bununla birlikte, diğer Kızılderililerde (Amerind dillerini konuşanlar) bulunan mtDNA mutasyonlarından farklıdır. Amerika yerlileri DNA'sına göre 12 genetik gruba ayrılır ve Eskimolar ile Na-Dene Kızılderilileri haricindeki Kızılderililerde 10 ayrı genetik gruplaşma görülür.
Amerika yerli dilleri, üç ana filum olarak sınıflandırılır: Eskimo ile Aleutların konuştuğu Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili Na-Dene halklarının konuştuğu Na-Dene dilleri ile bunların haricindeki bütün Kızılderili halklarının konuştuğu Amerind dilleri. Bu ana dil filumları yanında hiçbir dil ailesine girmeyen izole diller de bulunmaktadır. UNESCO'ya göre birçoğu ya tükenmiş ya da konuşulabilirliği tehlikededir
1. Arktik 2. Saliş 3. Atabask 4. North Amerindian 5. Ojibwa 6. Meksika | 7. Maya 8. Orta Amerika 9. Andlar 10. Amazon 11. Gran Chaco 12. Patagonya |
Amerika yerlileriyle ilişkili en yaygın haplogrup olarak Haplogrup Q1a3a (Y-DNA) verilmektedir. Tıpkı mtDNA gibi Y-DNA da diğer çekirdek kromozomlardan farklıdır ve Y kromozomu çoğunluğunda benzersiz olup mayoz bölünme sırasında rekombinasyona uğramaz. Bu etkiye sahip mutasyonların tarihsel dokusu kolayca incelenebilir. Bu dokular biribirinden oldukça farklı iki genetik bölüm oluşturur: birincisi, Amerika'nın başlangıç yerlileri; ikincisi, Amerika'nın Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesinden sonraki sürecin yerlileri. Eski olan, kurucu haplotip ve gen çizgisi sayısı için belirleyici faktördür ve günümüzdeki amerika yerlilerinde bulunmaktadır.
Kurucu nüfus için Beringia'da ilk 20.000 yıl konaklamayla birlikte Bering Denizi kıyılarında insan yerleşimi aşamalı oluşmuştur. Mikrosatelit çeşitliliği ve Y çizgisinin dağılımı ilk sömürgeleştirme döneminden beri izole edilmiş Güney Amerika bölgelerinde yaşayan Kızılderili gruplarına özgüdür.. Na-Dene, İnuit ve Alaska Yerlileri haplogrup Q (Y-DNA) mutasyonları sergiler; bununla birlikte, diğer Kızılderililerde (Amerind dillerini konuşanlar) bulunan mtDNA mutasyonlarından farklıdır. Bu da gösteriyor ki, Grönland ve Kuzey Amerika'nın kuzey uç içlerine en erken göç daha sonraki nüfustan kaynaklanır.
Human Y-chromosome DNA haplogroups baz alınarak yapılan çalışmalara göre:
| Halk | Dil | Yer | n | C-M217 | Q-M242 | R1 | Diğerleri | Kaynak |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Algonkinler | Algonkin-Yurok | kuzeydoğu Kuzey Amerika | 155 | 7.7 | 33.5 | 38.1 | 20.6 | Bolnick 2006 |
| Apaçiler | Na-Dené | güneybatı ABD | 96 | 14.6 | 78.1 | 5.2 | 2.1 | Zegura 2004 |
| Atabasklar | Na-Dené | batı Kuzey Amerika | 243 | 11.5 | 70.4 | 18.1 | -- | Malhi 2008 |
| Çerokiler | Makro-Siyu | güneydoğu ABD | 62 | 1.6 | 50.0 | 37.1 | 11.3 | Bolnick 2006 |
| Şayenler | Algonkin-Yurok | ABD | 44 | 16 | 61 | 16 | 7 | Zegura 2004 |
| Çipçalar | Makro-Çipça | Panama | 26 | 0 | 100 | 0 | 0 | Zegura 2004 |
| Denesulineler | Na-Dené | Kanada | 48 | 6 | 31 | 62.5 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Ojibvalar | Algonkin-Yurok | doğu Kuzey Amerika | 97 | 4.1 | 15.5 | 50.5 | 29.9 | Bolnick 2006 |
| Tlınçonlar | Na-Dené | Kanada | 15 | 33 | 27 | 40 | 0 | Malhi 2008 |
| Gêler | Makro-Jê | Brezilya | 51 | 0 | 90 | 8 | 2 | Bortoloni 2003 |
| Guaraniler | Tupi | Paraguay | 59 | 0 | 86 | 9 | 5 | Bortoloni 2003 |
| İngalar | Keçuva | Kolombiya | 11 | 0 | 78 | 11 | 11 | Bortoloni 2003 |
| İnuitler | Eskimo-Aleut | Arktik Kuzey Amerika | 60 | 0 | 80.0 | 11.7 | 8.3 | Zegura 2004 |
| Maya | Maya | Mezoamerika | 71 | 0 | 87.3 | 12.7 | 0 | Zegura 2004 |
| Mişeler | Mixe–Zoque | Meksika | 12 | 0 | 100 | 0 | 0 | Zegura 2004 |
| Miştekler | Oto-Mange | Meksika | 28 | 0 | 93 | 7 | 0 | Zegura 2004 |
| Maskokeler | Maskoke | güneydoğu ABD | 36 | 2.8 | 75.0 | 11.1 | 11.1 | Bolnick 2006 |
| Nahua | Uto-Aztek | Meksika | 17 | 0 | 94 | 0 | 6 | Malhi 2008 |
| ABD Kızılderilileri | -- | ABD | 398 | 9.0 | 58.1 | 22.2 | 10.7 | Hammer 2005 |
| Navaholar | Na-Dené | güneybatı ABD | 78 | 1.3 | 92.3 | 2.6 | 3.8 | Zegura 2004 |
| Kuzey Amerika | -- | Kuzey Amerika | 530 | 6.0 | 77.2 | 12.5 | 4.3 | Zegura 2004 |
| Siyular | Makro-Siyu | orta Kuzey Amerika | 44 | 11 | 25 | 50 | 14 | Zegura 2004 |
| Güney Amerika | Amerind | Güney Amerika | 390 | 0 | 92 | 4 | 4 | Bortoloni 2003 |
| Tanana | Na-Dené | kuzeybatı Kuzey Amerika | 12 | 42 | 42 | 8 | 8 | Zegura 2004 |
| Tikunalar | Tikuna–Yuri | batı Amazonya | 33 | 0 | 100 | 0 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Tupi–Guarani | Tupi | Brezilya | 54 | 0 | 100 | 0 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Uto-Aztekler | Uto-Aztek | Meksika, Arizona | 167 | 0 | 93.4 | 6.0 | -- | Malhi 2008 |
| Warao | Warao (izole) | Karayip Güney Amerikası | 12 | 0 | 100 | 0 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Wayúu | Aravak | Guajira Yarımadası | 19 | 0 | 69 | 21 | 10 | Bortoloni 2003 |
| Wayúu | Aravak | Guajira Yarımadası | 25 | 8 | 36 | 44 | 12 | Zegura 2004 |
| Yagualar | Peba–Yagua | Peru | 7 | 0 | 100 | 0 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Yukpalar | Karib | Kolombiya | 12 | 0 | 100 | 0 | 0 | Bortoloni 2003 |
| Zapotekler | Oto-Mange | Meksika | 16 | 0 | 75 | 6 | 19 | Zegura 2004 |
| Zenú | tükendi | Kolombiya | 30 | 0 | 81 | 0 | 19 | Bortoloni 2003 |
Kuzey Amerika'da Kanada, Grönland, ABD ve Meksika'nın kuzeyindeki yerli halklar etnoğraflar tarafından 10 kültür bölgesine ayrılır. Bazı kültür gruplarının kapsamı araştırıcıya göre değişkenlik gösterebilmektedir.
|
|
Kaliforniya Kızılderili kültür grubu Kaliforniya eyaletinin sınırlarıyla uyumlu değildir ve buradaki bütün Kızılderilileri kapsamaz. Nevada ile birlikte doğu sınırındaki kabileler Büyük Havza Kızılderilileri kültür grubuna, Oregon sınırına yaın bazı kabileler ise Plato Kızılderilileri kültür grubuna dahildir
|
|
|
|
|
|
|
|
Büyük Ovalar'daki yerliler Kuzey ve Güney Ova Kızılderilileri olmak üzere iki ana grupta toplanırlar.
|
|
|
|
Bazen Oasisamerica olarak adlandırılır ve Arizona, Colorado, New Mexico, Utah, Chihuahua ile Sonora bölgelerini kapsar.
|
|
Meksika, Mezoamerika ve Karayipler'deki yerli halklar genellikle, dil, çevre ve kültürüne göre sınıflandırılırlar.
|
|
|
|
Partially organized per Handbook of South American Indians.
Anthropologist Julian Steward defined the Antilles cultural area, which includes all of the Antilles ve Bahamalar, except for Trinidad and Tobago.
Orta Amerika kültürü El Salvador, Honduras, Nikaragua, Kosta Rika ve Panama ile Kolombiya ve Ekvador'un Pasifik Kıyılarında görülür.
|
|
Kolombiya ve Venezuela kültürü bugünkü Kolombiya ile Venezuela topraklarını içerir. Güney Kolombiya And kültür sahasına girer. Doğu Venezuela Guyanalar kültür sahasındadır ve güneydoğu Kolombiya ile güneybatı Venezuela Amazonya kültür sahasına dahildir.
|
|
|
Kolombiya'nın kuzey kısımları, Fransız Guyanası, Guyana, Surinam, Venezuela ve Brezilya'daki Amazonas, Amapá, Pará, Roraima eyaletleri.
|
|
Brezilya'nın doğusundaki Ceará, Goiás, Espírito Santo, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Pará ve Santa Catarina eyaletleri.
|
|
This region includes Amazonas in Brezilya; the Amazonas ve Putumayo Departments in Kolombiya; Cotopaxi, Los Rios, Morona-Santiago, Napo, and Pastaza Provinces and the Oriente Region in Ekvador; and the Loreto Region in Peru.
This region includes Amazonas, Maranhão, and parts of Pará States in Brezilya.
This region includes southern Brezilya (Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, parts of Pará, and Rondônia) and Eastern Bolivya (Beni Department).
This region includes the Cuzco, Huánuco Junín, Loreto, Madre de Dios, and Ucayali Regions of eastern Peru, parts of Acre, Amazonas, and Rondônia, Brezilya, and parts of the La Paz ve Beni Departments of Bolivya.
This article uses material from the Wikipedia Türkçe article Amerika yerlileri, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Aksi belirtilmedikçe içeriğin kullanımı CC BY-SA 4.0 lisansı kapsamında uygundur. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Türkçe (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.
