Dëbimi I Shqiptarëve 1877-1878

Këto luftëra, së bashku Luftën Ruso-Osmane (1877-1878) përfunduan me disfatën e Perandorisë Osmane. Si pasojë Perandoria Osmane humbi territore te gjera bazuar ne vendimet e Kongresit të Berlinit.

Në prag të konfliktit mes Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane (1876-1878), një pjesë e madhe e popullatës shqiptare banonte në Sanxhakun e Shkodrës. Gjatë luftës malazeze-osmane pati rezistencë të fortë ndaj forcave malazeze në Podgoricë dhe Shpuzë , gjë që u pasua me largimin e popullsisë shqiptare dhe sllavo-myslimane, të cilat u zhvendosën në Shkodër.

Në prag të konfliktit mes Serbisë dhe Perandorisë Osmane (1876-1878), popullsia shqiptare e Sanxhakut te Nishit ishte kompakte dhe kryesisht rurale. Ajo bashkëjetonte ne këtë zonë me popullsinë turke (një pjesë e së ciles ishte me origjinë shqiptare) dhe serbët. Gjatë kohës së luftës, popullata shqiptare në varësi të zonës ka reaguar në mënyra të ndryshme ndaj hyrjes së forcave serbe në Sanxhakun e Nishit, duke bërë rezistencë dhe/ose ikur drejt maleve përreth dhe në Kosovën që ishte territor osman. Ndërsa pjesa më e madhe shqiptarëve u dëbuan nga forcat serbe, një pjesë e vogël u lejua të qëndrojë ne tokat e veta në luginën e Jabllanicës, ku jeton edhe sot. Serbët nga Llapi u zhvendosën në Serbi gjatë dhe pas raundit të parë së luftës në 1876, kurse refugjatët shqiptarë të ardhur pas 1878 ripopulluan fshatrat e tyre. Refugjatë shqiptarë gjithashtu u vendosën pranë kufirit verilindor Serbi - Perandori Osmane, në zonat e ndryshme urbane dhe mbi 30 vendbanime në anën qendrore dhe jug-lindore të Kosovës. Autoritetet osmane kishin vështirësi në plotësimin e nevojave të refugjatëve dhe ata ishin armiqësorë ndaj popullsisë serbe vendor kur kryerjen sulmet hakmarrëse. Largimi i popullsisë shqiptare nga këto rajone është bërë në një mënyrë që sot do të karakterizohej si pastrim etnik. Këta refugjatë shqiptarë dhe pasardhësit e tyre u bënë të njohur si Muhaxhirë, një term i përgjithshëm për refugjatët myslimanë (huazuar nga fjala osmanisht: Muhacir dhe rrjedh nga fjala arabisht: Muhajir). Ngjarjet e kësaj periudhe gjeneruan shfaqjen e konfliktit serbo-shqiptar dhe marrëdhëniet e tensionuara midis të dy popujve.

Në prag të konfliktit midis Malit të Zi dhe osmanëve (1876-1878), një popullsi e madhe shqiptare banonte në Sanxhakun e Shkodrës. Në luftën malazezo-osmane, ushtria malazeze kishte arritur të kapte disa zona dhe vendbanime përgjatë kufirit, ndërsa ndeshi rezistencë të fortë nga shqiptarët në Ulqin, dhe një forcë të kombinuar shqiptaro-osmane në rajonet Podgoricë-Shpuzë dhe Guci-Plavë. Për këtë arsye përfitimet territoriale të Malit të Zi qenë shumë të vogla. Disa sllavo-myslimanë dhe popullsia shqiptare që jetonte në afërsi të kufirit jugor më pas u dëbuan nga qytezat Podgoricë dhe Shpuzë. Këto popullata u zhvendosen në qytetin e Shkodrës dhe rrethinat e tij. Kur Perandoria osmane ia dorëzoi Ulqinin Malit të Zi në vitin 1880, një popullsi e vogël shqiptare e përbërë prej njerëzish të pasur u larguan vullnetarisht dhe u vendosen në Shkodër.

Sfondi

Toponime të tilla si Arbanashkë (sr.Arbanaška) dhe Gjakë (Đjake) tregojnë se prania shqiptare në rajonet e Toplicës dhe Moravës jugore (që ndodhet në veri-lindje të Kosovës bashkëkohore) daton që nga mesjeta e vonë. Pas luftërave Osmane-Habsburge, me nxitjen e autoriteteve osmane shqiptarët nga Shqipëria veriore dhe Kosova perëndimore bashkëkohore u vendosën nëpër troje te tjera të Kosovës dhe rajonet e Toplicës dhe Moravës në. Këto vendojse datojnë në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të. Në prag të shpërthimit të raundit të dytë të konflikteve mes Serbisë dhe Perandorisë Osmane në 1877, një popullsi e madhe muslimane banonte në rrethet e Nishit, Shehirqojt (sot: Pirot), Vranjës, Leskocit, Prokuplës dhe Kurshumlisë. Pjesët rurale të luginave të Toplicës, Kosanicës, Pustarekës dhe Jabllanicës dhe zonat fqinje gjysmë-malore ishtin të banuara nga një popullsi kompakte muslimane shqiptare, ndërsa serbët në ato zona jetonin pranë grykëderdhjeve të lumenjve dhe në shpatet malore. Të dy popujt banonin edhe rajone të tjera të pellgut jugor të Moravës. Popullsia myslimane në pjesën më të madhe të zonës përbërëhej nga shqiptarë folës të dialektit geg. Kishte gjithashtu edhe turq të cilër ishin të vendosur në qendrat e ndryshme urbane. Një pjesë e turqve ishin në fakt me origjinë shqiptare. Muslimanët në qytetet Nish dhe Shehirqoj (sot: Pirot) ishin turqishtfolës; në Vranjë dhe Leskoc ishin turqishtfolës dhe shqipfolës; në Prokuplë dhe Kurshumli ishin shqipfolës. Romët myslimane ishin gjithashtu të pranishëm brenda kësaj zone dhe më gjerë. Ndërkohë, ka pasur edhe një numër të refugjatësh çerkezë që u vendosën në zonë nga osmanët gjatë viteve 1860, pikërisht në afërsi të kufirit të atëhershëm të rrethinave të Nishit.

•  
  Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga hartografi anglo-gjermane: E. G. Ravenstein (1880)
•  
  Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë nga 1876 me kufijtë pas 1878 nga Heinrich Kiepert (botuar 1882)
•  
  Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga Andrees Allgemeiner Handatlas (1881)
•  
  Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë rajonet me kufijtë pas 1878 nga William R. Bari (1923)

Shifrat e popullatës

Vlerësimet për madhësinë e popullatës myslimane brenda këtyre zonave ndryshojnë sipas burimeve të ndryshme. Në studimet e tij , historiani amerikan Justin McCarthy flet për popullsinë myslimane të Sanxhakut te Nishit dhe jep një shifër prej 131,000 muslimanësh në vitin 1876, ndërsa për vitin 1882 jep një shifër prej 12,000 muslimanësh. Ndërsa historiani Noel Malcolm e vendos popullsinë shqiptare tek shifra 110,000 banorë. Historianë shqiptarë si Sabit Uka shkruajnë se 110,000 shqiptarë është një vlerësim konservator i bazuar në statistikat e Austro-Hungarisë dhe japin një shifër më të lartë, rreth 200,000. Studiuesë të tjerë shqiptarë si Emin Pllana, Skënder Rizaj dhe historiani turk Bilal Şimşir e vendosin numrin e refugjatëve shqiptarë nga rajoni midis 60-70,000 njerëz. Ndërsa albanologu Robert Elsie e vlerëson numrin e refugjatëve shqiptarë rreth 50.000 njerëz. Jovan Cvijić vlerësonte se numri i refugjatëve shqiptarë nga Serbia ishte rreth 30.000, një shifër e mbeshtetur nga historianë serbë si Dušan Bataković. Ky numër u pranua nga historiografia serbe dhe mbeti padiskutueshme për gati një shekull. Mbeshtetur tek arkivat dhe dokumentet e udhëtarëve serbë, historiani Miloš Jagodić beson se numri i shqiptarëve dhe myslimanëve që u larguan nga Serbia ishte "shumë më i madh". Đorđe Stefanović mbeshteste shifren prej 49,000 refugjatë shqiptarë nga të paktën 71,000 muslimanë që u larguan nga zona.

Para fillimit

Ka pasur arsye të shumta të mbajtura nga qeveria serbe për dëbimeve. Kryeministri Jovan Ristić dëshironte një shtet homogjen me një popullsi të besueshëm në ato rajonet. Ristić shikonte rajonet të banuar me shqiptarë si të rëndësishme strategjik dhe që përfaqësonte si një bazë të ardhmen për Serbinë dhe zgjerimi i saj në rajonet osmane të Kosovës dhe Maqedonia. Ndërsa gjenerali Kosta Protić, i cili udhëheq ushtrinë serbe gjatë luftës nuk dëshironte Serbia të ketë "Kaukazin e saj", sepse një pakicë shqiptare ishte parë si një shqetësim e mundshme të sigurisë. Mbështetje për pikëpamjet e Protićit për dëbimin e popullatës myslimane, duke përfshirë edhe shqiptarët, ishin shumica e oficerëve të lartë të ushtrisë serbe dhe princi Milan.

Dëbimi

Luftimet u shpërthyen më 15 dhjetor 1877, pas një kërkese ruse për Serbinë të hyjë në konflikt. Ushtria serbe kaloi kufirin në dy drejtime. Objektivi i parë ishte për të kapur qytetin Nish dhe e dyta për të thyer linjat e komunikimit Nish-Sofje të forcave osman. Pas rrethimit të Nishit, forcat serbe u drejtuan në jug-perëndim nëpër luginën e Toplicës për të parandaluar një kundërsulm nga forcat osmane. Prokupla ishte marrë në ditën e tretë të luftës dhe shqiptarët vendas u larguan nga shtëpitë e tyre në drejtim për malin Posjaçë (sr. Pasjača), duke i lënë kafshët dhe pronën tjetër prapa. Disa shqiptarë u kthyen dhe dorëzuan autoriteteve serbe, ndërsa të tjerët u larguan për në Kurshumli. Avancimi i forcat serbe që shkuan për në Kurshumli erdhën mespërmes refugjatët shqiptarë që rezistonin dhe ishin përhapur në vargjet malore përreth që refuzonin të dorëzohen. Shumë sendet personale të tilla si qerret ishin shpërndarë dhe të lënë prapa në pyjet. Kurshumlia ishte marrë shpejt pas Prokupla, ndërsa refugjatët shqiptarë kishin arritur shpatet jugore të varg malor i Kopaonikut. Forcat osmane u përpoqën të kundërsulmojnë prej luginën e Toplicës dhe të lehtësonin rrethimin të Nishit, ku rajoni u shndërrua si një fushëbetejë që refugjatët shqiptarë u ngecën në malet aty pranë. Me qytetin Nish kapur në fund, refugjatët prej luginën e Toplicës nuk ishin në gjendje të kthehen në fshatrat e tyre. Forca të tjera serbe u drejtuan për në jug nëpër luginën e Moravës dhe shkuan për në Leskoc. Shumica e muslimanët urbane ikën, duke marrë shumicën e sendet të tyre para se të arrinte ushtria serbe. Ushtria serbe gjithashtu mori qytezën Shehirqoj (Pirot) dhe turqit ikën në Kosovë, Maqedoni dhe disa ikën në drejtim për në Trakë.

Forcat osmane dorëzuan qytetin Nish më 10 janar 1878 dhe shumica e muslimanëve u nisën për në Prishtinë, Prizren, Shkup dhe Selanik. Forcat serbe kanë vazhduar avancimin e tyre jugperëndimore dhe hyjnë në luginat e Kosanicës, Pustarekës dhe Jabllanicës. Forcat serbe në luginën e Moravës vazhduan të shkojnë për Vranjë, me qëllim që të pastaj të kthyer në perëndim dhe të hyjnë në Kosovë. Avancimi i ushtrisë Serbe në jugperëndim ishte i ngadaltë, për shkak të terrenit kodrinor dhe shumë rezistencë nga ana e shqiptarëve vendas të cilët mbronin fshatrat e tyre dhe ishin gjithashtu të strehuar nëpër vargjet e afërta malore Raden (sr. Radan) dhe majdan. Forcat serbe morën këto fshatra një nga një dhe shumica mbetën i zbrazët. Refugjatë shqiptarë vazhduan të tërhiqeshin në drejtimit të Kosovës dhe Marshimi i tyre u ndalua në malet Gallap kur një armëpushimi u shpall. Ushtria serbe që vepronte në luginën e Moravës vazhduan për në jug në drejtim të dy kanione: Gërdelica (në mes të Vranjës dhe Leskocit) dhe Veternica (në jugperëndim të Gërdelicës). Pas Gërdelica ishte marrë, forcat serbe morën Vranjë. Myslimanët vendore kishin ikur me sendet e tyre mëparshme forcave serbe duke arritur në qytezën, ndërsa muslimanët rurale të tjerë kishin përjetuar tensionet me fqinjët serbë që luftuan kundër dhe përfundimisht që i dëbuan muslimanët prej ato rajonet. Refugjatët shqiptarë e mbrojtën kanionin Veternicë, para se të tërhiqeshin për në malet Gallap. Shqiptarët që jetonin aty pranë në rajonit Masuricë nuk rezistuan forcat serbe, ndërsa gjenerali Jovan Belimarković refuzoi për të kryer urdhërat nga Beogradi për deportimin e këtyre shqiptarëve duke ofruar dorëheqjen e tij. Kurse, burimet osmane tregojnë se forcat serbe gjatë luftës shkatërruan xhamitë në Vranjë, Leskoc dhe Prokuplë.

Pasoja

 

 

Serbia (1838-1878), e majta dhe Serbia (1878-1912), e drejtë.

Pas përfundimit të luftës, Kongresi i Berlinit njohu ato fitimet territoriale dhe tokat u bë pjesë e Mbretërisë së Serbisë, i njohur si Novi Krajevi/Novi oblasti apo krahinat të reja. Për shkak të shpopullimit dhe konsideratat ekonomike disa numra të vegjël shqiptarë u lejuan të mbeten dhe të kthehet edhe pse jo në vendbanimet e tyre të mëparshme dhe në vend ishin përcaktuar disa fshatra si tufëz të koncentruar në tre rajone: Toplicë, Masuricë dhe Jabllanicë. Nga ata, vetëm në luginën e Jabllanicës përqëndruar rreth qytezën Medvegjë kanë mbetur një numër të vogël e shqiptarëve dhe pasardhësit e tyre. Kjo ishte për shkak të një komandant vendas osmane shqiptar Shahid Pasha nga rajoni i Jabllanicës, bëri bisedime në marrëdhënie të mira me Princin Milan që garantoi praninë e tyre. Disa shqiptarë të tilla si tregtarët u përpoqën të mbeten në Nish, por ikën pas ndodhjen e vrasjeve dhe më pas pronat e tyre ishin shitur në vlera të ulëta. Ndërsa në vitin 1879, disa refugjatë shqiptarë nga rajoni i Leskocit u ankuan në një peticion që pronat e tyre dhe ndërtesa myslimane ishin shkatërruar për të parandaluar rikthimin e tyre. Vetëm një popullsi i tjerë muslimane ishte lejuar të mbetet dhe ato ishin romët musliman që në vitin 1910 numëruan 14,335 në tërë Serbi me 6,089 që ndodheshin në Vranjë. Veç prej këto, shumica e shqiptarëve të mbetur u detyruan të largohen në vitet e mëvonshme për Perandorisë Osmane dhe Kosovës në veçanti.  Serbët nga krahina Llap u zhvendosen në Serbi, gjatë dhe pas luftës së vitit 1876 dhe refugjatët hyrëse shqiptar (muhaxhirë) ripopulluan fshatrat e tyre. Përveç krahinës Llap, numrat konsiderueshme të refugjatët shqiptarë ishin zhvendosur në pjesë të tjera e Kosovës veriore pranë kufirit osmane-serb të re. Ndonëse shumica e refugjatëve shqiptarë ishin zhvendosur mbi 30 vendbanimet e mëdha rurale në Kosovën qendrore dhe juglindore. Shumë refugjatë ishin shpërndarë dhe të zhvendosur në qendrat urbane që rriti popullsinë e tyre të konsiderueshme.

Diplomatët perëndimor raportuan në vitin 1878 se numrit të familjet refugjate në Maqedoni ishin 60,000 familje, me 60-70,000 refugjatë nga Serbia të shpërndara brenda vilajetit të Kosovës. Guvernatori osman i vilajetit të Kosovës, vlerësoi në vitin 1881 se numri i refugjatëve të jetë rreth 65.000 me disa zhvendosur në sanxhaqe e Shkupit dhe Pazar të Riut. Disa numri i këtyre refugjatëve shqiptarë ishin zhvendosur edhe në pjesë të tjera të Perandorisë Osmane, si rajonin Samsun të Detit të Zi. Tensionet brenda Kosovës ndërmjet refugjatët shqiptarë dhe shqiptarët vendas u ngrit mbi burimet, si Perandoria Osmane e kishte të vështirë për të akomoduar nevojat e tyre dhe kushteve të jetesës. Këta refugjatë u bë gjithashtu një grup të fortë i opozitës për qeverisjen nga Sulltani. Tensionet në formën e sulmeve hakmarrëse u ngrit nga refugjatët shqiptarë të ardhur mbi serbëve vendas të Kosovës që kontribuan në fillimet e konfliktit të vazhdueshëm serbo-shqiptare në dekadat e ardhshme. Dëbimet gjithashtu shkaktoi shfaqjen e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881), si një reagim për të parandaluar territore të tjera me popullsi shqiptare nga dhënja Serbisë dhe Mali të Zi. Në mes të këtyre ngjarjeve, gjatë pranverës/verës 1879, bastisjet e shumta të dhunshme dhe grabitqare janë kryer në Serbi nga grupet e refugjatëve shqiptarë në ish-tokat e banimit, nganjëherë me pranimin e autoriteteve osmane. Në pasojat e luftës dhe dëbimeve, presioni diplomatik britanike për disa kohë ishte aplikuar mbi Serbisë për të lejuar refugjatët shqiptarë për të shkuar dhe për t'u kthyer në shtëpitë e tyre, por më vonë presioni diplomatik u ulën. Perandoria Osmane ishte vakët për rikthimin e refugjatëve në Serbi, sepse refugjatët ishin parë si integral në forcimin demografikisht elementin mysliman në territoret e saj të mbetura si vilajetit të Kosovës ende nën sovranitetin osmane.

 

Vëzhgimet / reagimet ndërkombëtare dhe lokale në lidhje me ngjarjet

Fuqitë e mëdha

Në prill 1878, Jelinek, konsulli austro-hungarez raportoi se refugjatët myslimanë erdhën në Kosovë osmane, me ndodhitë tifoide dhe disa refugjatë ishin zhvendosur tronditës në rajonet të Prizrenit dhe Gjakovës se në të gjitha kanë kontribuar në gjendjen e tyre të mjerueshme. Jelinek gjithashtu vërejti armiqësinë e refugjatëve shqiptar mbi serbëve të Kosovës dhe aktet të kryera e dhunës kundër tyre. Në pjesën e dytë të vitit 1878 rezidenti britanik në Beograd Gerald Francis Gould ishte ankuar Zotit Salisbury për dëbimeve dhe raportoi se "banorët paqësore dhe të zellshëm" e "luginave të Toplicës dhe Vranjës u dëbuan pa mëshirë me radhë prej pronat e tyre nga serbët". Gould gjithashtu vërejti se refugjatët u "enden rreth në një gjendje të uritur" dhe ai ishte instrumental për disa kohë të aplikonte presion britanik diplomatike mbi Serbisë për të lejuar refugjatët të kthehen prap në shtëpitë e tyre. Ndërsa nënkonsulli i Rusisë në vilajetit të Kosovës Ivan Yastrebov këshilloi guvernatorin vendor osman Nazif Pasha për të parandaluar kthimin e refugjatëve në Serbi, sepse prania e tyre brenda zonës së Kosovës do të përforconte elementin vendore musliman.

Serbi

Josif H. Kostić, një drejtor i shkollës vendas nga Leskoc dëshmoi ikjen e refugjatëve gjatë dimrit 1877 dhe vërejti se shumë prej tyre ishin larguar nga shtëpitë e tyre me veshje të varfër dhe që nga "gryka e Gërdelicës dhe larg deri Vranjë dhe Kumanovë, ju mund të shihni kufoma e braktisur e fëmijëve, si dhe pleq të ngrirë deri në vdekje". Ndërsa gazetari Manojlo Đjorđjević argumentonte për pajtimin paqësor me shqiptarët dhe dënoi politikave të ndërmarra nga shteti serb. Në vitet e mëvonshme kishte pikëpamjet retrospektiv në lidhje me këto ngjarje. Para luftërave ballkanike, udhëheqësi i komunitetit serb të Kosovës Janjićije Popoviq tha se luftërat të 1876-1878 "trefishuar" urrejtjen e turqve dhe shqiptarëve, sidomos të popullatës refugjatëve ndaj serbëve me kryerjen e akteve të dhunës ndaj tyre. Profesor i Ligjit të Beogradit Živojin Perić deklaroi në vitin 1900 se trajtimi pajtuese ndaj shqiptarëve nga shteti Serbe për të lejuar të mbeten në tokat të tyre mund të kishte parandaluar armiqësi të tillë dhe ndoshta fituar simpatitë shqiptare. Ndërsa studiuesi Jovan Haxhi Vasiljević theksoi në 1909 se motivimi i përgjithshëm për dëbimin ishte për të "krijuar një komb të pastër serb" përmes "spastrimit" rajonet prej popull që nuk ishin krishterë.

Trashëgimia

Këto ngjarje në vitet e mëvonshme do të shërbejë gjithashtu si një zgjidhje të mundshme të Serbisë ndaj çështjes shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni për individët, si Vaso Čubrilović, i cili mbronte masa të ngjashme për shkak të suksesit të tyre. Rajonet zbrazur prej popullsisë shqiptarë u ripopulluan shpejt nga serbët nga Serbia qendrore dhe lindore dhe disa malazezë të cilët u vendosën përgjatë kufirit me Kosovën. Sot, pasardhësit e këtyre refugjatëve shqiptarë (Muhaxhirë) përbëjnë një pjesë të popullatës shqiptare të Kosovës dhe ata janë një nëngrup aktive dhe të fuqishme në sferat politike dhe ekonomike të Kosovës. Ata kanë krijuar edhe shoqatat vendore të cilat dëshmojnë dhe synojnë të ruajnë kulturën e tyre rajonale shqiptare të origjinës. Shumë mund të identifikohet me mbiemrin e tyre, që pas adet shqiptar shpesh është vendi i origjinës. Për shembull: Shulemaja nga fshati Shulemajë (sr. Šilomanja), Gjikolli nga Gjikoll (Džigolj), Pllana nga Pllanë e Madhe dhe Vogël (Velika dhe Mala Plana), Retkoceri nga Retkocer (Retkocer), Huruglica nga Huruglicë (Oruglica), Hergaja nga Hergajë (Rgaje), Byçmeti nga Byçmet i Epërm, Mesëm dhe Poshtëm (Donji, Gornji dhe Srednji Bučumet), Nishliu nga qyteti i Nish (Niš) dhe më tepër. Brenda Serbisë sot, por luftërat serbe-osmane të 1876-1878 janë përmendur në librat shkollore, dëbimi i popullsisë shqiptar i bërë prej ushtrisë serbe nuk përfshihet. Kështu, njohuri të studentëve serbe për ngjarjeve është i pakët që çuan marrëdhëniet e këqija në mesin e të dy popujve.

• Përndjekja e myslimanëve
• Lidhja e Prizrenit
• Rilindja Kombëtare
• Shqiptarët në Kosovë
• Shqiptarët në Mal të Zi
• Albanofobia

• Clewing, Konrad (2000), "Mythen und Fakten zur Ethnostruktur in Kosovo—Ein geschichtlicher Über- blick". Në Clewing, Konrad & Jens Reuter (ed).Der Kosovo-Konflikt. Ursachen-Akteure-Verlauf. Bayerische Landeszentrale für politische Bildungsarbeit. fq. 17-64. ISBN 978-3-85129-329-6.
• Jagodić, Miloš (1998). "The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878". Balkanologie. 2 (2).
• Jagodić, Miloš (2004). "Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine". Historical Review. 51.
• Geniş, Şerife, & Kelly Lynne Maynard (2009). "Formation of a diasporic community: The history of migration and resettlement of Muslim Albanians in the Black Sea Region of Turkey." Middle Eastern Studies. 45. (4).
• Müller, Dietmar (2005). Staatsbürger aus Widerruf: Juden und Muslime als Alteritätspartner im rumänischen und serbischen Nationscode: ethnonationale Staatsbürgerschaftskonzepte 1878-1941. Otto Harrassowitz Verlag. fq. 128 – 138. ISBN 978-3-447-05248-1.
• Stefanović, Djordje (2005). "Seeing the Albanians through Serbian eyes: The Inventors of the Tradition of Intolerance and their Critics, 1804-1939." European History Quarterly. 35. (3).
• Svirčević, Miroslav (2006). "The establishment of Serbian local government in the counties of Niš, Vranje, Toplica and Pirot subsequent to the Serbo-Turkish wars of 1876-1878." Balcanica. 37.
• Uka, Sabit (Prishtina 1995; ribotuar 2004). Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në Kosovë:(1877/1878-1912)] Verana. ISBN 978-9951-8645-0-3
• Uka, Sabit (Prishtina 1995; ribotuar 2004). Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve të Sanxhakut të Nishit deri më 1912. Verana. ISBN 978-9951-8645-2-7
• Uka, Sabit (2004). Gjurmë mbi shqiptarët e Sanxhakut të Nishit deri më 1912. Verana. ISBN 978-9951-8645-2-7
• Uka, Sabit (2004). E drejta mbi vatrat dhe pasuritë reale dhe autoktone nuk vjetërohet: të dhëna në formë rezimeje. Shoqata e Muhaxhirëvë të Kosovës. ISBN 978-9951-408-09-7

• "Molla e Kuqe". Youtube (video). (dokumentar). Google. Për dëbimi i Shqiptarëve gjatë 1877-1878, pasojat e saj dhe trashëgiminë. (në shqip): Pjesa 1, Pjesa 2, Pjesa 3, Pjesa 4, Pjesa 5, Pjesa 6