Ajatolah

Božji znak) je počasna titula za istaknutog teološkog pravnika (mudžtahida) u iranskom šijitizmu tj. imamizmu.

Termin ajatolah proizlazi iz odlomka Kurana:

Pokazivati ćemo im naše znakove [āyatu] na horizontima i u njihovim dušama (...)

– Kur'an, 41:53

Za razliku od sunita, šijiti sintagmu prevode doslovno (Božiji znak), dajući do znanja da su ljudi, tj. svaki je čovjek Božji znak, odnosno s druge strane da ajatolah (kao pravni termin) utjelovljuje najvišu pobožnost, mudrost i znanje.

 

Tvorcem titule ajatolaha smatra se Alama Heli (1250. – 1325.), istaknuti imamitski teolog i pravnik koji je živio u vrijeme vladavine ilhanidske dinastije. Upotreba titule ovjerena je i tokom safavidskog perioda (16. – 18. v.) kada su neki teolozi svoje učitelje počasno nazivali ajatolasima. Međutim, sve do 20. vijeka javlja se isključivo sporadično i počasno, bez ikakvog tehničkog smisla. U nekim modernim biografskim kompendijima, titula ajatolaha se retroaktivno pripisuje pripadnicima šijitske uleme, iako nema naznaka da su dotični svojim suvremenicima bili poznati kao ajatolasi. Ajatolahom se tako paradoksalno nazivaju čak i neki protivnici idžtihada poput Kolajnija Razija (864. – 941.). Titula u Iranu postaje sveprisutnom tokom Iranske ustavne revolucije (1905. – 1911.) kada je podjednako aktivno koriste i pristaše i protivnici konstitucionalizma, a uvriježeno je da je Abdul-Karim Ha'eri Jazdi (1859. – 1937.) bio prvi mudžtahid s titulom ajatolaha u 20. vijeku. Neki od najranijih učenjaka s ovom titulom također su bili Muhamed-Kazem Horasani (1839. – 1911.) i Abdulah Mamakani (1870. – 1933.).

 

Do 20. vijeka i popularizacije titule ajatolaha, najviša titula za visokorangiranu ulemu bila je hodžatoleslam (perz. حجت‌الاسلام, dosl. autoritet islama). Tokom 1920-ih i 1930-ih godina, grad Kom ponovo postaje žarištem imamitske teologije pod vodstvom utjecajnog Ha'erija, a centralizacija dovodi do drastičnog povećanja broja ajatolaha. S obzirom da se gotovo sve mudžtahide počelo oslovljavati ajatolasima, posljedica stratifikacije bila je uvođenje nove titule tzv. velikog ajatolaha (perz. آیت‌الله العظمی, ajatolah al-ozma) za najistaknutije među njima, poput Huseina Borudžerdija (1875. – 1961.) i Abul-Kasema Kašanija (1882. – 1962.). Titula velikog ajatolaha koristi se kao sinonim za mardžu (perz. مرجع تقلید, mardža-je taklid, dosl. izvor imitacije), najviši autoritet za islamsko pravo u šijitizmu nakon Kurana, islamskih poslanika i dvanaest imama. Prvi i od 1947. jedini mardža bio je Borudžerdi, nakon čije su se smrti počele voditi debate o hijerarhiji šijitske uleme odnosno postavljanju visokorangiranih klerika. U konačnici je odlučeno da se položaj decentralizira i istovremeno je više ajatolaha po Iranu i Iraku proglašeno mardžama. Godine 2014. bilo je aktivno 60-ak mardži, od čega većina po havzama (školama) u iranskom Komu i iračkom Nadžafu. Neposredno nakon Iranske revolucije (1978. – 1979.) ustrojen je jedinstveni politički sistem kojeg vodi visokorangirana ulema, a državni poglavar ima titulu rahbara (perz. رهبر انقلاب, rahbar-e enkelab, dosl. vođa revolucije) odnosno vali-e fakiha (perz. ولی فقیه, dosl. čuvar prava) i bira se iz redova mardži. Titula se smatra prvom novostvorenom političko-vjerskom pozicijom od značajne važnosti još od safavidskog perioda. Dužnost rahbara prvi je obnašao Ruholah Homeini (1902. – 1989.), a nakon njegove smrti Ali Hamenei. Zbog neprestalnog povećavanja broja klerika s nekad rijekom titulom, Homeini je u septembru 1984. izdao dekret kojim je više neimenovanih ajatolaha degradirano na status hodžatoleslama. Ajatolasi i veliki ajatolasi ne moraju nužno biti i sajedi (prepoznatljivi po crnim turbanima), nosioci titule koja podrazumijeva potomstvo Alija i Fatime.

Titula ajatolaha nije ograničena isključivo na muškarce – postoje i ženski ajatolasi (mudžtahidi). Iranke na visokorangiranim pravnim položajima nisu moderni fenomen, npr. Amina Hatun obnašala je takvu dužnost još u 17. vijeku za vrijeme vladavine Safavida. Tokom 20. i 21. vijeka takav položaj doseglo je više desetaka Iranki, prvenstveno supruga i kćeri istaknutih klerika, među kojima su najutjecajnije Nosrat Amin (1886. – 1983.) iz Isfahana i Zohre Sefati (r. 1948.) iz Abadana. Dok ženski ajatolasi mogu postati članovima klerikalnog Vijeća stručnjaka (kao i druge Iranke predsjednicom), debata o tome mogu li postati i mardžom (time i rahbarom) ostaje otvorenom u 21. vijeku – iako ustav i zakoni to ne ograničavaju, dio klerika protivi se takvoj mogućnosti.

Titula ajatolaha rasprostranjena je isključivo u Iranu, među šijitima u Libanonu, Pakistanu ili Indiji se ne koristi, a u Iraku je ograničena samo na ulemu iranskog porijekla. Zbog lokalne sveprisutnosti titule, Iranci njome oslovljavaju čak i sunitske vjerske velikodostojnike u čijem je vokabularu potpuno strana. U Zapadnom svijetu, termin ajatolah se najčešće poistovjećuje s Ruholahom Homeinijem po kojem se titula pročula. Zbog rasprostranjenosti titule među iranskim klericima i nadilaženja tradicionalnih aktivnosti mudžtahida, samog Homeinija Iranci su umjesto ajatolahom oslovljavali počasnom titulom imama (referenca na dvanaest imama), dok s Hameneijem to nije slučaj.

• Rahbar
• Mardža
• Hodžatoleslam
• Sajed
• Mula
• Ahund