Keemistirii keessatti kompaawundii ayoonii kompaawundii keemikaalaa ayoonota humnoota elektiroo-istaatikii walitti qabamaniin kan uumame yoo ta'u, kunis hidhoo ayoonii jedhama .
Kompaawundii walumaa galatti giddu galeessa dha, garuu ayoonota chaarjii pozaatiivii qaban kaatiyoonota jedhaman fi ayoonota chaarjii negaatiivii qaban aniyaanota jedhaman of keessaa qaba. Isaan kun ayoonota salphaa kan akka soodiyemii (Na + ) fi kilooraayidii (Cl − ) soodiyeem kilooraayidii keessatti, ykn gosoota poliyaatoomii kan akka ammooniyeemii ( NH+ ta’uu danda’uNH NH ) fi kaarbooneetii ( CO2− CO ) ayoonota ammooniyeemii kaarbooneetii keessa jiran . Ayoononni dhuunfaa kompaawundii ayoonii keessa jiran yeroo baay’ee ollaa dhiyoo dachaa qabu, kanaaf akka qaama molakiyuulotaatti hin ilaalaman, garuu kanaa mannaa qaama toora diimeshinii sadii walitti fufiinsa qabu. Kompaawundootni ayoonii yeroo baay’ee yeroo jajjaboo ta’an caasaa kiristaala uumu.
humna harkisa elektiroostaatikii ayoonota chaarjii waliif faallaa ta'e qaban jidduutti argamu dha. Hidhoon kun kan uumamu guutumman elektiroonii tokko ykn isaa ol sheelii alaa atoomii sibiilaa irraa gara sheelii alaa atoomii sibilalatti dabarsuun.Fakkeenyi hidhoo ayoonii kaalsiyeemii fi kilooriinii gidduutti uumamuu isaati. Kaalsiyeemiin (lakkoofsi atoomawaa 20 kan qabu) qindaa’ina elektiroonii 2,8,8,2 qaba. Okteetii galmaan ga’uuf kaalsiyeemiin elektiroonota vaalaansii isaa lamaan balleessuun, kaatiyoon kaalsiyeemii (Ca2+; 2,8,8) ta’a, sababiin isaas baay’inni elektiroonotaa lakkoofsa pirootonii irraa lama gadi waan ta’eef. Kilooriin akkuma armaan dura ibsame saddeettaa tokko galmaan ga’uuf elektiroonii tokko qofa isa barbaachisa. Elektiroononni lamaan kaalsiyeemii irraa baafaman atoomota kilooriinii lamaatiin kan fudhataman yoo ta’u, kunis ayoonota kilooraayidii lama (2Cl-) akka uumamu taasisa. Kaatiyoon kaalsiyeemii tokko (Ca2+) gara ayoonota kilooraayidii lamaan (2Cl-)tti harkifama, kunis kaalsiyeemii kilooraayidii (CaCl2) akka uumamu taasisa.
Walumaagalatti, hidhoonni ayoonii elementoota sibiilaa fi sibiilaa hin taane gidduutti uumamu. Hidhamiinsi ayoonii kan uumamu yeroo garaagarummaan elektiroonegaatiivii guddaan atoomota gidduu jiru yoo ta’u, elektiroononni vaalaansii akkaataa adda addaatiin akka atoomii sibiilaa irraa gara sibiilaa hin taaneetti akka dabarfaman bakka bu’u. Elektiroononni gara sibiilaa hin taaneetti erga dabarfamanii booda sibiilli fi sibiilli hin taane lamaan isaanii akka ayoonotaatti ilaalamu. Sana booda ayoononni chaarjii faallaa qaban kanneen bu’aa ta’an elektiroo-istaatikiidhaan wal harkisuun kompaawundii ayoonii uumu.
Foormulaawwan tuqaa Luwiis, kan Gilbart N. Luwiis yaada dhiyeessan, karaa elektiroonota vaalaansii atoomii tuqaawwan naannoo mallattoo keemikaalaatti fayyadamuun bakka bu’aniidha. Nootashinii kana keessatti elektiroonota vaalaansii qofti kan agarsiifaman yoo ta’u, lakkoofsi tuqaa baay’ina elektiroonota vaalaansii wajjin walsima.
Haala elementoota piriyoodii sadaffaa gabatee piriyoodii keessa jiran keessatti:
Sodiyeem (Na): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,1 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Na ta’a kan tuqaa tokko elektiroonii vaalaansii isaa bakka bu’u qaba.
Maagniziyeemii (Mg): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,2 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Mg ta’a, tuqaa lama kan elektiroonota vaalaansii isaa lamaan bakka bu’u qaba.
Aluminium (Al): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,3 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Al ta’a, tuqaawwan sadii elektiroonota vaalaansii isaa sadan bakka bu’an qaba.
Siiliikoonii (Si): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,4 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Si ta’a, tuqaawwan afur elektiroonota vaalaansii isaa afran bakka bu’u.
Foosfarasii (P): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,5 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis P ta’a, tuqaawwan shan elektiroonota vaalaansii isaa shan bakka bu’an qaba.
Salfarii (S): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,6 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis tuqaawwan ja’a elektiroonota vaalaansii isaa ja’a bakka bu’an S ta’a.
Kilooriin (Cl): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,7 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Cl ta’a, tuqaawwan torba elektiroonota vaalaansii isaa torba bakka bu’an qaba.
Argoonii (Ar): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,8 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Ar ta’a, tuqaawwan saddeet elektiroonota vaalaansii isaa saddeet bakka bu’an qaba.
Mallattoolee Luwiis uuma muu kaatiyoonotaafi aniyaanota agarsiisuuf illee fayyadamuu ni danda’u. Fakkeenyaaf, soodiyemii elektiroonii vaalaansii isaa dhabuudhaan kaatiyoon soodiyemii (Na+) uumuu kan danda’u yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis sana booda Na+ ta’a ture. Haaluma walfakkaatuun, kilooriiniin elektiroonii tokko argachuun aniyaanii kilooraayidii (Cl-) uumuu kan danda’u yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Cl- ta’a ture.
Kompaawundootni ayoonii hidhoo ayoonii of keessaa qabu. Hidhni ayoonii kan uumamu elementoota uumamuu hidhoo keessatti hirmaatan gidduutti garaagarummaan elektiroonegaatiivii guddaan yoo jiraatedha. Garaagarummaan elektiroonegaatiivii atoomota hidhoo gidduu jiru hamma guddatu, harkifamni kaatiyoonii fi aniyaanii gidduu jiru cimaa ta’a. Amaloonni kompaawundoota ayoonii hidhoo ayoonii keessatti kaatiyoonni fi aniyaanonni hammam ciminaan wal harkisan irratti hundaa’a. Amala armaan olii irratti hundaa’uun kompaawundootni mallattoo amaloota armaan gadii agarsiisu.
This article uses material from the Wikipedia Oromoo article Mirroo guuttiiqaa, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Content is available under CC BY-SA 4.0 unless otherwise noted. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Oromoo (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.