Lo quíchoa (tanben aperat quéchoa e Runasimi dens aquesta lenga - de runa, òmi e simi, lenga) qu'ei ua lenga amerinda andina parlada dens ua petita partida deu sud de Colómbia, Eqüator, Peró, Bolívia, lo nòrd de Chile e lo nord-oest d'Argentina (dens las províncias de Jujuy, Salta e Santiago del Estero).
quíchoa | |
Parlat en | Argentina, Bolívia, Chile, Colómbia, Eqüator, Peró |
---|---|
Region | Andes centrals |
Locutors | 9.6 milions de |
Classificacion lingüistica | Quíchoa |
Acadèmia | Academia Mayor de la Lengua Quechua (ca) |
Còdis lingüistics | |
ISO 639-1 | qu |
ISO 639-2 | que |
ISO 639-3 | que |
ISO 639-5 | qwe |
Ethnologue | que |
Glottolog | quec1387 |
IETF | qu |
Mòstra | |
Article primièr de la Declaracion universala dels dreches umas en quíchoa d'Aiacucho, puèi en quíchoa de Cusco ([1]) Punta Kaq Lliw runakunam nacesqanchikmantapacha libre kanchik, lliw derechonchikpipas iguallataqmi kanchik. Yuyayniyoq kasqanchikraykum hawkalla aylluntin hina kawsayta debenchik llapa runakunawan. Hukñiqin utaq ñawpañiqin Llapa runan kay pachapi paqarin qispisqa, libre flisqa, allin kawsaypi, chaninchasqa kawsaypi kananpaq, yuyayniyuq, yachayniyuq runa kasqanman hina. Llapa runamasinwantaqmi wawqintin hina munanakunan. estandard (OHCHR). Tukuy kay pachaman paqarimuqkuna libres nasikunta tukuypunitaq kikin ubligasyunisniyuqllataq, hinakamalla hunurniyuqtaq atiyniyuqtaq, chantaqa rasunwantaq kunsyansiyawantaq dotasqa kasqankurayku, kawsaki masipura hina, tukuy huk munakuyllapi kawsakunanku tiyan. | |
Lo quíchoa que coneish variantas dialectalas pro diferentas, au punt de tornar l'intercompreneson hèra mauaisida enter locutors d'Eqüator e locutors deu Cusco (Peró). Au contre, lo quíchoa meridionau deu Cuzco qu'ei de bon compréner au sud d'aquesta vila, e aquò dinc a Santiago del Estero (Argentina).
Duas importantas caracteristicas deu quíchoa que son, d'un punt de vista fonologic, las triplas serias de consonantas oclusivas (q, g, ch, e t qui tanben be poden estar glotalizadas o aspiradas), e d'un punt de vista gramaticau, l'estructura aglutinanta mercés a l'utilizacion de sufixes qui's pòden amassar e apielà's ; per exemple :
Lo quíchoa qu'ei sovent associat dab l'Empèri Inca a maugrat qui aqueth n'aja pas avut qu'ei istòria de las brèvas (per tant gran qui hosse estat lo son endom). Se los Incas que participèn de segur a la soa espandida, la lenga qu'existiva abans e qu'èra utilizada com mejan de comunicacion dens los Andes. En mei d'aquò, la colonizacion espanhòu, a despart deu son aspecte repressiu d'un punt de vista religiós, sociau, economic e culturau que favoritzè, a còps, l'utilizacion deu quíchoa, en bèth evangelizar dens aquesta lenga. Diferentas classas sociaus que l'empleguèn dinc au dia de uei, despuish l'Inca Garcilaso de la Vega (escrivan perovian deu XVIau sègle descendent, au còp, de las noblessas inca e espanhòu) dinc a las comunautats indigènas e a l'oligarquia qui l'utilizava entà comandar los sons vailets quechoaofòns. Aquesta utilizacion ampla deu quíchoa que hè que libes be hon estampats de d'òra dens aquesta lenga (desempuish lo sègle XVI) qui presenta la paradòxa d'estar amplament parlada (de cap a 10 000 000 de locutors) en tot estar miaçada per l'avançada deu castelhan.
Los purmèrs tèxtes estampats en quíchoa que hon escivuts per religiós espanhòus qui empleguèn l'alfabet deu castelhan. Desempuish mei de quate sègles, mantuns alfabets be hon ensajats dinc au dia de uei. Ua de las dificultats per escríver lo quíchoa qu'ei pausada per la tripla seria d'oclusivas (simplas, aspiradas o glotalizadas), a còps notada au mejan d'apostròfas o dab "h", per exemple :
Alfabet: A, Ch (com en occitan), Ch (glotalizat), I, J (com la jota deu castelhan), k (com la c de l'occitan), k' (glotalizada), Kh (aspirada), Ll (Lh de l'occitan), M, N, Ñ (Nh de l'occitan), P (com en l'occitan), P' (glotalizada), Ph (aspirada), Q (velara), Q' (glotalizada), Qh (aspirada), R, S (com [s]), Sh (com en gascon), T (com en occitan), T' (glotalizada), Th (aspirada), U (com la Ó de l'occitan), W (Ó semiconsonanta) e Y (I semiconsonanta).
Com en occitan, las paraulas, en quíchoa, be son accentuadas suber l'avantdarrèra sillaba. L'ajustèr d'un o de mantuns sufixes aglutinats que desplaça l'accent entà que torni càder tostemps suber l'avantdarrèra sillaba. Per aquesta rason, l'accent tonic que pòt estar marcat com ua ajuda, mes b'ei pas brica necessari ni pas tanpauc obligatòri.
Ua grana particularitat pronominala deu quíchoa qu'ei l'existéncia de duas purmèras personas pluraus diferentas : ua inclusiva (on l'interlocutor b'ei supausat pertànner au grop deus "nos" o deus "nosauts") e l'auta exclusiva (on l'interlocutor e demòra en dehòra deu grop deus "nos" o deus "nosauts").
Lo verb quíchoa que's troba estremat a la fin de la soa proposicion.
A l'infinitiu, que s'acaba dab ua "y", per exemple : rimay ("parlar").
Per formar lo present, que cau remplaça la y de l'infinitiu per las desinéncias : -ni, nki, -an, -nchij, -yku, -nkíchij, -nku (respectivament per la purmèra persona deu singular, la dusau deu singular, la tresau deu singular, la purmèra inclusiva deu plurau, la purmèra exclusiva deu plurau, la segonda deu plurau, la tresau deu plurau).
Exemple:
Lo quíchoa qu'ei conegut per non pas conéisher lo verb "aver". La possession qu'ei donc exprimida sia mercés au sufixe yoj (qui implica l'idea d'estar provesit d'ua certa causa : qán warmíyoj = "qu'as ua hemna" - warmi = "hemna" -), sia mercés aus sufixes possessius -y, -yki, -n, -nchik, -yku, -ykíchik, -nku (qui replaçan los nostes pronoms possessius) ; per exemple, dab llaqta ("vilatge") :
Per'mor d'estar ua lenga aglutinanta, lo quíchoa que permet d'amassar e d'apielar mantun sufixe (en tot respectar un certe òrdi) ; exemple :
Llajtachakunaankupajwan takini ("que canti peus lors vilatjòts tanben"; takiy = cantar))
Kay : "aqueste/a" - Wak, Chay : "aqueth/ra"
1: júj - 2: ískay - 3: kínsa - 4: táwa - 5: phíshqa - 6: sújta - 7: qánchis - 8: púsaj - 9: jísqon - 10: chúnka -
A partir de 11, la numeracion qu'emplega lo possessiu -yoj: 11: chúnka ujníyoj - 12: chúnka iskayníyoj.
Las detzeas que son mentavudas abans la paraula chúnka ("detz"): 23: ískay chúnka kinsáyoj - 99: jísqon chúnka jisqónyoj.
100: páchaj.
1 000: waránqa.
1 000 000: júnu.
This article uses material from the Wikipedia Occitan article Quíchoa, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Lo contengut es disponible jos licéncia CC BY-SA 4.0 levat mencion contrària. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Occitan (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.